શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ ૮૩
આંહી પરની દયા પાળવી કે પરની હિંસા (આત્મા) કરી શકે છે, એ વાત તો છે જ નહીં કારણકે એ વાત (સ્વરૂપમાં જ) નથી, એ કરી શકતો નથી, (કર્ત્તાપણું) એ તત્ત્વમાં જ નથી, એની વાત શું કરવી?
એનામાં ઈ કરી શકે છે-પર્યાયદ્રષ્ટિ અને દ્રવ્યદ્રષ્ટિ, એ (બે) વાત કરે છે. સમજાણું કાંઈ....? મલિનપર્યાય કરી શકે છે અજ્ઞાનભાવે પર્યાયદ્રષ્ટિએ પણ એથી પરનું કાંઈ કરી શકે છે, એ તો વાત આંહી લીધી જ નથી, કારણ કે પર તો પરપણે છે અને (આત્મા) શું કરી શકે?
તારામાં હવે બે વાત છે. જો પર્યાયદ્રષ્ટિએ જોઈએ તો તારામાં મલિનતા છે, એ પણ બરાબર છે, દ્રવ્યદ્રષ્ટિએ જોઈએ તો તે જે છે તે જ છે, એ પણ બરાબર છે. (બેય) બરાબર છે તો, જે ત્રિકાળી ચીજ છે તે દ્રષ્ટિમાં લેવા.. એ મલિનતા જે પર્યાયમાં છે, તે છે છતાં તેને ગૌણ કરીને, તે નથી એમ કહીને એને ત્રિકાળી જે છે અને મુખ્ય કરીને-નિશ્ચય કરીને, સત્ય કહીને એનો આશ્રય લેવરાવ્યો છે. આહા.. હા! હવે, આવો ઉપદેશ છે!! પર્યાયદ્રષ્ટિથી જોવામાં આવે તો મલિન દેખાય છે.
‘એ રીતે આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાયકપણું માત્ર છે’ જોયું? દ્રવ્ય જે છે તે જ છે, તો ‘દ્રવ્ય’ શું છે ઈ? આત્માનું હવે લેવું છે ને દ્રવ્ય!! બાકી (વિશ્વમાં) બીજાં દ્રવ્ય તો છે, પણ આંહી ‘દ્રવ્ય’ જે છે તે શું? ‘એનો સ્વભાવ જ્ઞાયકપણું માત્ર છે. ‘દ્રવ્ય’ આહા..! જાણક્સ્વભાવ! ધ્રુવમાત્ર પ્રભુ! એ આત્મા છે. અનાદિ-અનંત એ વસ્તુ છે. (તેને) દ્રવ્યથી કહો કે જ્ઞાયકપણાથી કહો, એ બધી એક ચીજ છે. પણ ‘દ્રવ્ય’ કહ્યું છે તો સામાન્ય થઈ ગયું અમારે એમાં ‘આત્મા’ કહેવો છે. ત્યારે તેને કહ્યું કે એ આત્માનો સ્વભાવ ‘જ્ઞાયકપણું માત્ર’ છે. (વિશ્વમાં) દ્રવ્ય તો છ એ છે, એ તો બધા દ્રવ્યોની સામાન્ય વાત કહી. પણ, ‘આ દ્રવ્ય છે’ એ વસ્તુ શું છે? તો કહે છે કે (વિશ્વમાં) દ્રવ્ય તો પરમાણુ પણ છે, આકાશ પણ છે. પણ આ જ્ઞાયકમાત્ર દ્રવ્ય છે. જ્ઞાયકપ્રભુ! જાણક્-સ્વભાવસ્વરૂપ તે દ્રવ્ય છે. (વિશ્વમાં) દ્રવ્ય તો પરમાણુ છે ને આકાશ પણ છે એ કાંઈ જ્ઞાયક સ્વભાવ સ્વરૂપ નથી, એ તો જડસ્વરૂપ છે.
‘આ રીતે આત્માનો સ્વભાવ’ જ્યારે દ્રવ્ય જે છે તે જ છે, (એમ કહ્યું) તો એ તો ‘જ્ઞાયકપણું માત્ર’ છે. આહા.. હા! જાણક્... સ્વભાવની મૂર્તિ... પ્રભુ... આત્મા છે. જાણક્સ્વભાવની પૂતળી પોતે છે. એકલો જ્ઞાયકભાવ! એ દ્રવ્ય!! સમજાણું કાંઈ...? મારગ બહુ અલૌકિક છે બાપા! એક તો આવું સત્ય છે, તેવું સાંભળવા મળે નહીં, તે કે દિ’ વિચારે... અને વાસ્તવિક છે જે કરવા જેવું તે કેદિ’ કરે?! એ દ્રવ્ય! આત્માનો સ્વભાવ, કાયમી દ્રવ્ય લેવું છે ને...! કહે છે કે દ્રવ્યનો સ્વભાવ જ્ઞાયકપણું માત્ર! બિલકુલ, રાગને પુણ્યને સંસાર ને ઉદયભાવ એમાં બિલકુલ છે નહીં. એ તો જ્ઞાયક માત્ર પ્રભુ ધ્રુવ, જાણક્સ્વભાવનો કંદપ્રભુ! જાણક્સ્વભાવનું વજ્રબિંબ!! એ તો ‘જ્ઞાયકમાત્ર’ પ્રભુ છે.
‘જેની દ્રષ્ટિ કરતાં સમયગ્દર્શન થાય’ એ જ્ઞાયકની દ્રષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે, કારણ કે સમ્યક્ નામ સત્યદર્શન!! એ જ્ઞાયક ત્રિકાળી સત્ છે, એનું દર્શન કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય. સમજાણું કાંઈ...?
(કહે છે) ‘અને તેની અવસ્થા, પુદ્ગલ કર્મના નિમિત્તથી રાગાદિરૂપ મલિન છે’ તે પર્યાય છે. પહેલી સાધારણ વાત કરી’તી પછી, દ્રવ્ય (ને) જ્ઞાયકભાવ તરીકે બતાવીને, એ વસ્તુ (આત્મતત્ત્વ) જ્ઞાયકભાવમય દ્રવ્ય છે. (એમ કહ્યું) અને એની પર્યાયમાં,
‘તેની અવસ્થા પુદ્ગલ કર્મના નિમિત્તથી’ (એમ કહ્યું તો) નિમિત્તથી એટલે એનાથી એમ નહીં.