Page 490 of 513
PDF/HTML Page 521 of 544
single page version

यत्तावत्सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रयौगपद्यप्रवृत्तैकाग्र्यलक्षणं साक्षान्मोक्षमार्गभूतं श्रामण्यं तच्च शुद्धस्यैव । यच्च समस्तभूतभवद्भाविव्यतिरेककरम्बितानन्तवस्त्वन्वयात्मकविश्वसामान्यविशेष- प्रत्यक्षप्रतिभासात्मकं दर्शनं ज्ञानं च तत् शुद्धस्यैव । यच्च निःप्रतिघविजृम्भितसहजज्ञानानन्द- मुद्रितदिव्यस्वभावं निर्वाणं तत् शुद्धस्यैव । यश्च टङ्कोत्कीर्णपरमानन्दावस्थासुस्थितात्मस्व- भावोपलम्भगम्भीरो भगवान् सिद्धः स शुद्ध एव । अलं वाग्विस्तरेण, सर्वमनोरथस्थानस्य मोक्षतत्त्वसाधनतत्त्वस्य शुद्धस्य परस्परमङ्गाङ्गिभावपरिणतभाव्यभावकभावत्वात्प्रत्यस्तमित- स्वपरविभागो भावनमस्कारोऽस्तु ।।२७४।। शत्रुमित्रादिसमभावपरिणतिरूपं साक्षान्मोक्षकारणं यच्छ्रामण्यम् । तत्तावत्त्त्त्त्क स्य । सुद्धस्स य शुद्धस्य च शुद्धोपयोगिन एव । सुद्धस्स दंसणं णाणं त्रैलोक्योदरविवरवर्तित्रिकालविषयसमस्तवस्तुगतानन्तधर्मैक----- समयसामान्यविशेषपरिच्छित्तिसमर्थं यद्दर्शनज्ञानद्वयं तच्छुद्धस्यैव । सुद्धस्स य णिव्वाणं अव्याबाधानन्त- सुखादिगुणाधारभूतं पराधीनरहितत्वेन स्वायत्तं यन्निर्वाणं तच्छुद्धस्यैव । सो च्चिय सिद्धो यो

anvayārthaḥ — [शुद्धस्य च] shuddhane ( – shuddhopayogīne) [श्रामण्यं भणितं] shrāmaṇya kahyun chhe, [शुद्धस्य] shuddhane [दर्शनं ज्ञानं] darshan ane gnān kahyun chhe, [शुद्धस्य च] shuddhane [निर्वाणं] nirvāṇ hoy chhe, [सः एव] te ja ( – shuddha ja) [सिद्धः] siddha hoy chhe; [तस्मै नमः] tene namaskār ho.

ṭīkāḥ — pratham to, samyagdarshan -gnān -chāritranā yugapadapaṇārūpe pravartatī ekāgratā jenun lakṣhaṇ chhe evun je sākṣhāt mokṣhamārgabhūt shrāmaṇya, te ‘shuddha’ne ja hoy chhe; samasta bhūt -vartamān -bhāvī vyatireko sāthe milit (mishrit), anant vastuonā anvayātmak je vishva tenā (1) sāmānyanā ane (2) visheṣhanā pratyakṣha pratibhāsasvarūp je (1) darshan ane (2) gnān, te ‘shuddha’ne ja hoy chhe; nirvighna -khīlelān sahaj gnānānandanī mudrāvāḷo ( – svābhāvik gnān ane ānandanī chhāpavāḷo) divya jeno svabhāv chhe evun je nirvāṇ, te ‘shuddha’ne ja hoy chhe; ane ṭaṅkotkīrṇa paramānand -avasthārūpe susthit ātmasvabhāvanī upalabdhithī gambhīr evā je bhagavān siddha, te ‘shuddha’ ja hoy chhe (arthāt shuddhopayogī ja siddha thāy chhe). vachanavistārathī bas thāo; sarva manorathanā sthānabhūt, mokṣhatattvanā sādhanatattvarūp ‘shuddha’ne, jemānthī paraspar aṅg -aṅgīpaṇe pariṇamelā ¹bhāvak -bhāvyapaṇāne līdhe svaparano vibhāg asta thayo chhe evo bhāvanamaskār ho. 274.

1. bhāvak ( – bhāvanamaskār karanār) te aṅg ( – ansh) chhe ane bhāvya ( – bhāvanamaskār karavāyogya padārtha) te aṅgī ( – anshī) chhe, tethī ā bhāvanamaskāramān bhāvak tem ja bhāvya pote ja chhe ( – bhāvak pote ane bhāvya par em nathī).

Page 491 of 513
PDF/HTML Page 522 of 544
single page version

अथ शिष्यजनं शास्त्रफलेन योजयन् शास्त्रं समापयति —

यो हि नाम सुविशुद्धज्ञानदर्शनमात्रस्वरूपव्यवस्थितवृत्तिसमाहितत्वात् साकारा- नाकारचर्यया युक्तः सन् शिष्यवर्गः स्वयं समस्तशास्त्रार्थविस्तरसंक्षेपात्मकश्रुतज्ञानोपयोग-

have (bhagavān kundakundāchāryadev) shiṣhyajanane shāstranā phaḷ sāthe joḍatā thakā shāstra samāpta kare chheḥ —

je jāṇato, te alpa kāḷe sār pravachanano lahe. 275.

vartato thako [एतत् शासनं] ā upadeshane [बुध्यते] jāṇe chhe, [सः] te [लघुना कालेन] alpa kāḷe [प्रवचनसारं] pravachananā sārane ( – bhagavān ātmāne) [प्राप्नोति] pāme chhe.

lāgelo hovāne līdhe sākār -anākār charyāthī yukta vartato thako, je shiṣhyavarga pote samasta shāstranā arthonā ²vistārasaṅkṣhepātmak shrutagnānopayogapūrvak prabhāv vaḍe kevaḷ ātmāne लौकिकमायाञ्जनरसदिग्विजयमन्त्रयन्त्रादिसिद्धविलक्षणः स्वशुद्धात्मोपलम्भलक्षणः टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैक- स्वभावो ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मरहितत्वेन सम्यक्त्वाद्यष्टगुणान्तर्भूतानन्तगुणसहितः सिद्धो भगवान् स चैव शुद्धः एव । णमो तस्स निर्दोषिनिजपरमात्मन्याराध्याराधकसंबन्धलक्षणो भावनमस्कारोऽस्तु तस्यैव । अत्रैतदुक्तं भवति — अस्य मोक्षकारणभूतशुद्धोपयोगस्य मध्ये सर्वेष्टमनोरथा लभ्यन्त इति मत्वा शेषमनोरथपरिहारेण तत्रैव भावना कर्तव्येति ।।२७४।। अथ शिष्यजनं शास्त्रफलं दर्शयन् शास्त्रं समापयति — पप्पोदि प्राप्नोति । सो स शिष्यजनः कर्ता । क म् । पवयणसारं प्रवचनसारशब्दवाच्यं निजपरमात्मानम् । केन । लहुणा कालेण स्तोककालेन । यः किं करोति । जो बुज्झदि यः शिष्यजनो बुध्यते जानाति । किम् । सासणमेदं शास्त्रमिदं । किं नाम । पवयणसारं प्रवचनसारं, — सम्यग्ज्ञानस्य तस्यैव

1. ātmānun svarūp mātra suvishuddha gnān ane darshan chhe. [temān, gnān sākār chhe ane darshan anākār chhe.]

2. vistārasaṅkṣhepātmak = vistārātmak ke saṅkṣhepātmak

Page 492 of 513
PDF/HTML Page 523 of 544
single page version

पूर्वकानुभावेन केवलमात्मानमनुभवन् शासनमेतद्बुध्यते स खलु निरवधित्रिसमय- प्रवाहावस्थायित्वेन सकलार्थसार्थात्मकस्य प्रवचनस्य सारभूतं भूतार्थस्वसंवेद्यदिव्यज्ञानानन्द- स्वभावमननुभूतपूर्वं भगवन्तमात्मानमवाप्नोति ।।२७५।।

इति तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां प्रवचनसारवृत्तौ चरणानुयोगसूचिका चूलिका नाम तृतीयः श्रुतस्कन्धः समाप्तः ।।३।।

ज्ञेयभूतपरमात्मादिपदार्थानां तत्साध्यस्य निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानस्य च, तथैव तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षण- सम्यग्दर्शनस्य तद्विषयभूतानेकान्तात्मकपरमात्मादिद्रव्याणां तेन व्यवहारसम्यक्त्वेन साध्यस्य निज- शुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वस्य च, तथैव च व्रतसमितिगु प्त्याद्यनुष्ठानरूपस्य सरागचारित्रस्य तेनैव साध्यस्य स्वशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिरूपस्य वीतरागचारित्रस्य च प्रतिपादकत्वात्प्रवचनसाराभिधेयम् । कथंभूतः सः शिष्यजनः । सागारणगारचरियया जुत्तो सागारानागारचर्यया युक्तः । आभ्यन्तररत्न -त्रयानुष्ठानमुपादेयं कृत्वा बहिरङ्गरत्नत्रयानुष्ठानं सागारचर्या श्रावकचर्या । बहिरङ्गरत्नत्रयाधारेणाभ्यन्तर -रत्नत्रयानुष्ठानमनागारचर्या प्रमत्तसंयतादितपोधनचर्येत्यर्थः ।।२७५।। इति गाथापञ्चकेन पञ्चरत्नसंज्ञं पञ्चमस्थलं व्याख्यातम् । एवं ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादि द्वात्रिंशद्गाथाभिः स्थलपञ्चकेन शुभोप -योगाभिधानश्चतुर्थान्तराधिकारः समाप्तः ।।

इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ पूर्वोक्तक्रमेण ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्याद्येक- विंशतिगाथाभिरुत्सर्गाधिकारः । तदनन्तरं ‘ण हि णिरवेक्खो चागो’ इत्यादि त्रिंशद्गाथाभिरपवादाधिकारः । ततः परं ‘एयग्गगदो समणो’ इत्यादिचतुर्दशगाथाभिः श्रामण्यापरनामा मोक्षमार्गाधिकारः । ततोऽप्यनन्तरं ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादिद्वात्रिंशद्गाथाभिः शुभोपयोगाधिकारश्चेत्यन्तराधिकारचतुष्टयेन सप्तनवतिगाथाभिश्चरणानुयोगचूलिका नामा तृतीयो महाधिकारः समाप्तः ।।३।। anubhavato, ā upadeshane jāṇe chhe, te (shiṣhyavarga) kharekhar, ¹bhūtārtha -svasamvedya divya gnānānand jeno svabhāv chhe evā, pūrve nahi anubhavelā, bhagavān ātmāne pāme chhe — ke je (ātmā) traṇe kāḷanā niravadhi pravāhamān avasthāyī ( – ṭakanāro) hovāthī ²sakaḷ padārthonā samūhātmak pravachananā sārabhūt chhe. 275.

ām (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasār shāstranī shrīmad- amr̥utachandrāchāryadevavirachit tattvadīpikā nāmanī ṭīkāmān charaṇānuyogasūchak chūlikā nāmano tr̥utīy shrutaskandh samāpta thayo.

1. pāramārthik (satyārtha), svasamvedya ane divya evān je gnān ane ānand te bhagavān ātmāno svabhāv chhe.
2. pravachan sakaḷ padārthonā samūhanun pratipādan kare chhe tethī tene sakaḷ padārthonā samūhātmak kahyun chhe. [nij shuddhātmā pravachananā sārabhūt chhe, kāraṇ ke pravachan je sarva padārthasamūhanun pratipādan kare chhe
temān ek nijātmapadārtha ja potāne dhruv chhe, bījo koī padārtha potāne dhruv nathī.]

Page 493 of 513
PDF/HTML Page 524 of 544
single page version

ननु कोऽयमात्मा कथं चावाप्यत इति चेत्, अभिहितमेतत् पुनरप्यभिधीयते । आत्मा हि तावच्चैतन्यसामान्यव्याप्तानन्तधर्माधिष्ठात्रेकं द्रव्यमनन्तधर्मव्यापकानन्तनयव्याप्येकश्रुत- ज्ञानलक्षणप्रमाणपूर्वकस्वानुभवप्रमीयमाणत्वात् । तत्तु द्रव्यनयेन पटमात्रवच्चिन्मात्रम् १ । पर्यायनयेन तन्तुमात्रवद्दर्शनज्ञानादिमात्रम् २ । अस्तित्वनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्ति- संहितावस्थलक्ष्योन्मुखविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैरस्तित्ववत् ३ । नास्तित्वनयेनानयोमया- गुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहितावस्थालक्ष्योन्मुखप्राक्त नविशिखवत् परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्नास्ति-

अत्राह शिष्यः — परमात्मद्रव्यं यद्यपि पूर्वं बहुधा व्याख्यातम्, तथापि संक्षेपेण पुनरपि कथ्यतामिति । भगवानाह — केवलज्ञानाद्यनन्तगुणानामाधारभूतं यत्तदात्मद्रव्यं भण्यते । तस्य च नयैः

[have ṭīkākār shrī amr̥utachandrāchāryadev vaḍe parishiṣhṭarūpe thoḍun kahevāmān āve chheḥ]

‘ā ātmā koṇ chhe ( – kevo chhe) ane kaī rīte prāpta karāy chhe’ evo prashna karavāmān āve to teno uttar (pūrve) kahevāī gayo chhe ane (ahīn) pharīne paṇ kahevāmān āve chheḥ —

pratham to, ātmā kharekhar chaitanyasāmānya vaḍe vyāpta anant dharmonun adhiṣhṭhātā (svāmī) ek dravya chhe, kāraṇ ke anant dharmomān vyāpanārā je anant nayo temān vyāpanārun je ek shrutagnānasvarūp pramāṇ te pramāṇapūrvak svānubhav vaḍe (te ātmadravya) pramey thāy chhe ( – jaṇāy) chhe.

te ātmadravya dravyanaye, paṭamātranī māphak, chinmātra chhe (arthāt ātmā dravyanaye chaitanyamātra chhe, jem vastra vastramātra chhe tem). 1.

ātmadravya paryāyanaye, tantumātranī māphak, darshanagnānādimātra chhe (arthāt ātmā paryāyanaye darshanagnānachāritrādimātra chhe, jem vastra tantumātra chhe tem). 2.

ātmadravya astitvanaye svadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī astitvavāḷun chhe; — lohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā ane lakṣhyonmukh tīranī māphak. (jem koī tīr svadravyathī lohamay chhe, svakṣhetrathī dorī ne kāmaṭhānā vachagāḷāmān rahelun chhe, svakāḷathī sandhān -dashāmān chhe arthāt dhanuṣhya par chaḍāvīne kheñchāyelī sthitimān chhe ane svabhāvathī lakṣhyonmukh chhe arthāt nishānanī sanmukh chhe, tem ātmā astitvanaye svachatuṣhṭayathī astitvavāḷo chhe.) 3.

ātmadravya nāstitvanaye paradravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī nāstitvavāḷun chhe; — alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane alakṣhyonmukh evā pahelānnā tīranī māphak. (jem pahelānnun tīr anya tīranā dravyanī apekṣhāthī alohamay chhe, anya tīranā kṣhetranī apekṣhāthī dorī ne kāmaṭhānā vachagāḷāmān nahi rahelun chhe, anya tīranā kāḷanī apekṣhāthī sandhāyelī sthitimān nahi rahelun chhe ane

Page 494 of 513
PDF/HTML Page 525 of 544
single page version

त्ववत् ४ । अस्तित्वनास्तित्वनयेनायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तराल- वर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् क्रमतः स्वपरद्रव्यक्षेत्र- कालभावैरस्तित्वनास्तित्ववत् ५ । अवक्तव्यनयेनायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुण- कार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्त नविशिखवत् युगपत्स्वपर- द्रव्यक्षेत्रकालभावैरवक्त व्यम् ६ । अस्तित्वावक्तव्यनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थ- लक्ष्योन्मुखायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहिता- प्रमाणेन च परीक्षा क्रियते । तद्यथा – एतावत् शुद्धनिश्चयनयेन निरुपाधिस्फ टिकवत्समस्तरागादि- विकल्पोपाधिरहितम् । तदेवाशुद्धनिश्चयनयेन सोपाधिस्फ टिकवत्समस्तरागादिविकल्पोपाधिसहितम् । शुद्धसद्भूतव्यवहारनयेन शुद्धस्पर्शरसगंंंंंधवर्णानामाधारभूतपुद्गद्गद्गद्गद्गलपरमाणुवत्केवलज्ञानादिशुद्धगुणानामाधार-

---

anya tīranā bhāvanī apekṣhāthī alakṣhyonmukh chhe, tem ātmā nāstitvanaye parachatuṣhṭayathī nāstitvavāḷo chhe.) 4.

ātmadravya astitvanāstitvanaye kramashaḥ svaparadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī astitva- nāstitvavāḷun chhe; — lohamay tem ja alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā tem ja dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā tem ja sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane lakṣhyonmukh tem ja alakṣhyonmukh evā pahelānnā tīranī māphak. (jem pahelānnun tīr kramashaḥ svachatuṣhṭayanī ane parachatuṣhṭayanī apekṣhāthī lohamayādi ane alohamayādi chhe, tem ātmā astitvanāstitvanaye kramashaḥ svachatuṣhṭayanī ane parachatuṣhṭayanī apekṣhāthī astitvavāḷo ane nāstitvavāḷo chhe.) 5.

ātmadravya avaktavyanaye yugapad svaparadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī avaktavya chhe; — lohamay tem ja alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā tem ja dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā tem ja sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane lakṣhyonmukh tem ja alakṣhyonmukh evā pahelānnā tīranī māphak. (jem pahelānnun tīr yugapad svachatuṣhṭayanī ane parachatuṣhṭayanī apekṣhāthī yugapad lohamayādi ane alohamayādi hovāthī avaktavya chhe, tem ātmā avaktavyanaye yugapad svachatuṣhṭayanī ane parachatuṣhṭayanī apekṣhāthī avaktavya chhe.) 6.

ātmadravya astitva -avaktavyanaye svadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī tathā yugapad svaparadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī astitvavāḷun -avaktavya chhe; — (svachatuṣhṭayathī) lohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā ane lakṣhyonmukh evā tathā (yugapad svaparachatuṣhṭayathī) lohamay tem ja alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā temaj dorīne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā tem ja sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane lakṣhyonmukh tem ja alakṣhyonmukh evā pahelānnā

Page 495 of 513
PDF/HTML Page 526 of 544
single page version

वस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकाल- भावैश्चास्तित्ववदवक्त व्यम् ७ । नास्तित्वावक्तव्यनयेनानयोमयागुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहिता- वस्थालक्ष्योन्मुखायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहिता- वस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकाल- भावैश्च नास्तित्ववदवक्त्व्यम ८ । अस्तित्वनास्तित्वावक्तव्यनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तराल- वर्तिसंहितावस्थलक्ष्योन्मुखानयोमयागुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहितावस्थालक्ष्योन्मुखायोमयानयो- भूतम् । तदेवाशुद्धसद्भूतव्यवहारनयेनाशुद्धस्पर्शरसगन्धवर्णानामाधारभूतव्द्यणुकादिस्कन्धवन्मतिज्ञानादि- विभावगुणानामाधारभूतम् । अनुपचरितासद्भूतव्यवहारनयेन व्द्यणुकादिस्कन्धेषु संश्लेशबन्धस्थित-

---

tīranī māphak. [jem pahelānnun tīr (1) svachatuṣhṭayanī tathā (2) ekīsāthe svaparachatuṣhṭayanī apekṣhāthī (1) lohamayādi tathā (2) na kahī shakāy evun chhe, tem ātmā astitva- avaktavyanaye (1) svachatuṣhṭayanī tathā (2) yugapad svaparachatuṣhṭayanī apekṣhāthī (1) astitvavāḷo tathā (2) avakatavya chhe.] 7.

ātmadravya nāstitva -avaktavyanaye paradravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī tathā yugapad sva- paradravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī nāstitvavāḷun -avaktavya chhe; — (parachatuṣhṭayathī) alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane alakṣhyonmukh evā tathā (yugapad svaparachatuṣhṭayathī) lohamay tem ja alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā tem ja dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā tem ja sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane lakṣhyonmukh tem ja alakṣhyonmukh evā pahelānnā tīranī māphak. [jem prathamanun tīr (1) parachatuṣhṭayanī tathā (2) ekīsāthe svaparachatuṣhṭayanī apekṣhāthī (1) alohamayādi tathā (2) avaktavya chhe, tem ātmā nāstitva -avaktavyanaye (1) parachatuṣhṭayanī tathā (2) yugapad svaparachatuṣhṭayanī apekṣhāthī (1) nāstitvavāḷo tathā (2) avaktavya chhe.] 8. ātmadravya astitva -nāstitva -avaktavyanaye svadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī, paradravya -kṣhetra- kāḷ -bhāvathī tathā yugapad svaparadravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvathī astitvavāḷun -nāstitvavāḷun- avaktavya chhe; — (svachatuṣhṭayathī) lohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā ane lakṣhyonmukh evā, (parachatuṣhṭayathī) alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane alakṣhyonmukh evā tathā (yugapad svaparachatuṣhṭayathī) lohamay tem ja alohamay, dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān rahelā tem ja dorī ne kāmaṭhānā antarāḷamān nahi rahelā, sandhāyelī avasthāmān rahelā tem ja sandhāyelī avasthāmān nahi rahelā ane lakṣhyonmukh tem ja alakṣhyonmukh evā pahelānnā tīranī māphak. [jem pahelānnun tīr (1) svachatuṣhṭayanī, (2) parachatuṣhṭayanī tathā (3) yugapad svaparachatuṣhṭayanī apekṣhāthī (1) lohamay, (2) alohamay tathā

Page 496 of 513
PDF/HTML Page 527 of 544
single page version

मयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुख- प्राक्त नविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्चास्ति- त्वनास्तित्ववदवक्त व्यम् ९ । विकल्पनयेन शिशुकुमारस्थविरैकपुरुषवत् सविकल्पम् १० । अविकल्पनयेनैकपुरुषमात्रवदविकल्पम् ११ । नामनयेन तदात्मवत् शब्दब्रह्मामर्शि १२ । स्थापनानयेन मूर्तित्ववत् सकलपुद्गलालम्बि १३ । द्रव्यनयेन माणवकश्रेष्ठिश्रमणपार्थिव- वदनागतातीतपर्यायोद्भासि १४ । भावनयेन पुरुषायितप्रवृत्तयोषिद्वत्तदात्वपर्यायोल्लासि १५ । पुद्गलपरमाणुवत्परमौदारिकशरीरे वीतरागसर्वज्ञवद्वा विवक्षितैकदेहस्थितम् । उपचरितासद्भूतव्यवहारनयेन काष्ठासनाद्युपविष्टदेवदत्तवत्समवसरणस्थितवीतरागसर्वज्ञवद्वा विवक्षितैकग्रामगृहादिस्थितम् । इत्यादि परस्परसापेक्षानेकनयैः प्रमीयमाणं व्यवह्रियमाणं क्रमेण मेचकस्वभावविवक्षितैकधर्मव्यापकत्वादेक- (3) avaktavya chhe, tem ātmā astitva -nāstitva -avaktavyanaye (1) svachatuṣhṭayanī, (2) parachatuṣhṭayanī tathā (3) yugapad svaparachatuṣhṭayanī apekṣhāthī (1) astitvavāḷo, (2) nāstitvavāḷo tathā (3) avaktavya chhe.] 9.

ātmadravya vikalpanaye, bāḷak, kumār ane vr̥uddha evā ek puruṣhanī māphak, savikalpa chhe (arthāt ātmā bhedanaye, bhed sahit chhe, jem ek puruṣh, bāḷak, kumār ane vr̥uddha evā bhedavāḷo chhe tem). 10.

ātmadravya avikalpanaye, ek puruṣhamātranī māphak, avikalpa chhe (arthāt abhedanaye ātmā abhed chhe, jem ek puruṣh bāḷak -kumār -vr̥uddha evā bhedo vināno ek puruṣhamātra chhe tem). 11.

ātmadravya nāmanaye, nāmavāḷānī māphak, shabdabrahmane sparshanārun chhe (arthāt ātmā nāmanaye shabdabrahmathī kahevāy chhe, jem nāmavāḷo padārtha tenā nāmarūp shabdathī kahevāy chhe tem). 12.

ātmadravya sthāpanānaye, mūrtipaṇānī māphak, sarva pudgalone avalambanārun chhe (arthāt sthāpanānaye ātmadravyanī paudgalik sthāpanā karī shakāy chhe, mūrtinī māphak). 13.

ātmadravya dravyanaye, bāḷak sheṭhanī māphak ane shramaṇ rājānī māphak, anāgat ane atīt paryāye pratibhāse chhe (arthāt ātmā dravyanaye bhāvī ane bhūt paryāyarūpe khyālamān āve chhe, jem bāḷak sheṭhapaṇāsvarūp bhāvī paryāyarūpe khyālamān āve chhe ane muni rājāsvarūp bhūt paryāyarūpe khyālamān āve chhe tem). 14.

ātmadravya bhāvanaye, puruṣh samān pravartatī strīnī māphak, tatkāḷanā (vartamān) paryāyarūpe ullase – prakāshe – pratibhāse chhe (arthāt ātmā bhāvanaye vartamān paryāyarūpe prakāshe chhe, jem puruṣh samān pravartatī strī puruṣhatvarūp paryāyarūpe pratibhāse chhe tem). 15.

Page 497 of 513
PDF/HTML Page 528 of 544
single page version

सामान्यनयेन हारस्रग्दामसूत्रवद्वयापि १६ । विशेषनयेन तदेकमुक्ताफलवदव्यापि १७ । नित्यनयेन नटवदवस्थायि १८ । अनित्यनयेन रामरावणवदनवस्थायि १९ । सर्वगतनयेन विस्फारिताक्षचक्षुर्वत्सर्ववर्ति २० । असर्वगतनयेन मीलिताक्षचक्षुर्वदात्मवर्ति २१ । शून्यनयेन शून्यागारवत्केवलोद्भासि २२ । अशून्यनयेन लोकाक्रान्तनौवन्मिलितोद्भासि २३ । ज्ञानज्ञेया- द्वैतनयेन महदिन्धनभारपरिणतधूमकेतुवदेक म् २४ । ज्ञानज्ञेयद्वैतनयेन परप्रतिबिम्बसम्पृक्त- दर्पणवदनेकम् २५ । नियतिनयेन नियमितौष्ण्यवह्निवन्नियतस्वभावभासि २६ । अनियतिनयेन स्वभावं भवति । तदेव जीवद्रव्यं प्रमाणेन प्रमीयमाणं मेचकस्वभावानामनेकधर्माणां युगपद्वयापकत्वा- च्चित्रपटवदनेकस्वभावं भवति । एवं नयप्रमाणाभ्यां तत्त्वविचारकाले योऽसौ परमात्मद्रव्यं जानाति स

ātmadravya sāmānyanaye, hār – māḷā – kaṇṭhīnā dorānī māphak, vyāpak chhe (arthāt ātmā sāmānyanaye sarva paryāyomān vyāpe chhe, jem motīnī māḷāno doro sarva motīmān vyāpe chhe tem). 16.

ātmadravya visheṣhanaye, tenā ek motīnī māphak, avyāpak chhe (arthāt ātmā visheṣh- naye avyāpak chhe, jem pūrvokta māḷānun ek motī ākhī māḷāmān avyāpak chhe tem). 17.

ātmadravya nityanaye, naṭanī māphak, avasthāyī chhe (arthāt ātmā nityanaye nitya – ṭakanāro chhe, jem rām -rāvaṇarūp anek anitya svāṅg dharato hovā chhatān paṇ naṭ teno te ja nitya chhe tem). 18.

ātmadravya anityanaye, rām -rāvaṇanī māphak, anavasthāyī chhe (arthāt ātmā anityanaye anitya chhe, jem naṭe dhāraṇ karelā rām -rāvaṇarūp svāṅg anitya chhe tem). 19.

ātmadravya sarvagatanaye, khullī rākhelī āṅkhanī māphak, sarvavartī (badhāmān vyāpanārun) chhe. 20.

ātmadravya asarvagatanaye, mīñchelī āṅkhanī māphak, ātmavartī (potāmān rahenārun) chhe. 21.

ātmadravya shūnyanaye, shūnya (khālī) gharanī māphak, ekalun (amilit) bhāse chhe. 22. ātmadravya ashūnyanaye, lokothī bharelā vahāṇanī māphak, milit bhāse chhe. 23. ātmadravya gnānagney -advaitanaye (gnān ane gneyanā advaitarūp naye), moṭā indhanasamūharūpe pariṇat agninī māphak, ek chhe. 24.

ātmadravya gnānagneyadvaitanaye, paranān pratibimbothī sampr̥ukat darpaṇanī māphak, anek chhe (arthāt ātmā gnān ane gneyanā dvaitarūp naye anek chhe, jem par -pratibimbonā saṅgavāḷo arīso anekarūp chhe tem). 25.

ātmadravya niyatinaye niyat svabhāve bhāse chhe, jene uṣhṇatā niyamit (niyat) hoy chhe evā agninī māphak. [ātmā niyatinaye niyatasvabhāvavāḷo bhāse chhe, jem pra. 63

Page 498 of 513
PDF/HTML Page 529 of 544
single page version

नियत्यनियमितौष्ण्यपानीयवदनियतस्वभावभासि २७ । स्वभावनयेनानिशिततीक्ष्णकण्टक- वत्संस्कारानर्थक्यकारि २८ । अस्वभावनयेनायस्कारनिशिततीक्ष्णविशिखवत्संस्कारसार्थक्य- कारि २९ । कालनयेन निदाघदिवसानुसारिपच्यमानसहकारफलवत्समयायत्तसिद्धिः ३० । अकालनयेन कृत्रिमोष्मपाच्यमानसहकारफलवत्समयानायत्तसिद्धिः ३१ । पुरुषकारनयेन पुरुषकारोपलब्धमधुकुक्कुटीकपुरुषकारवादिवद्यत्नसाध्यसिद्धिः ३२ । दैवनयेन पुरुषकार- निर्विकल्पसमाधिप्रस्तावे निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानेनापि जानातीति ।। पुनरप्याह शिष्यः — ज्ञातमेवात्म- द्रव्यं हे भगवन्निदानीं तस्य प्रा प्त्युपायः कथ्यताम् । भगवानाह — सकलविमलकेवलज्ञान-

---

agnine uṣhṇatāno niyam hovāthī agni niyatasvabhāvavāḷo bhāse chhe tem.] 26.

ātmadravya aniyatinaye aniyat svabhāve bhāse chhe, jene uṣhṇatā niyatithī ( – niyam vaḍe) niyamit nathī evā pāṇīnī māphak. [ātmā aniyatinaye aniyat- svabhāvavāḷo bhāse chhe, jem pāṇīne (agninā nimitte thatī) uṣhṇatā aniyat hovāthī pāṇī aniyatasvabhāvavāḷun bhāse chhe tem.] 27.

ātmadravya svabhāvanaye sanskārane nirarthak karanārun chhe (arthāt ātmāne svabhāvanaye sanskār nirupayogī chhe), jene koīthī aṇī kāḍhavāmān āvatī nathī (paṇ je svabhāvathī ja aṇīvāḷo hoy chhe) evā tīkṣhṇa kāṇṭānī māphak. 28.

ātmadravya asvabhāvanaye sanskārane sārthak karanārun chhe (arthāt ātmāne asvabhāvanaye sanskār upayogī chhe), jene (svabhāvathī aṇī hotī nathī paṇ sanskār karīne) luhār vaḍe aṇī kāḍhavāmān āvī hoy chhe evā tīkṣhṇa tīranī māphak. 29.

ātmadravya kāḷanaye jenī siddhi samay par ādhār rākhe chhe evun chhe, unāḷānā divas anusār pākatā āmraphaḷanī māphak. [kāḷanaye ātmadravyanī siddhi samay par ādhār rākhe chhe, unāḷānā divas anusār pākatī kerīnī māphak.] 30.

ātmadravya akāḷanaye jenī siddhi samay par ādhār rākhatī nathī evun chhe, kr̥utrim garamīthī pakavavāmān āvatā āmraphaḷanī māphak. 31.

ātmadravya puruṣhakāranaye jenī siddhi yatnasādhya chhe evun chhe, jene puruṣhakārathī ātmānī siddhi prayatnathī thāy chhe, jem koī puruṣhārthavādī manuṣhyane puruṣhārthathī līmbunun jhāḍ prāpta thāy chhe tem.] 32.

ātmadravya daivanaye jenī siddhi ayatnasādhya chhe ( – yatna vinā thāy chhe) evun chhe, puruṣhakāravādīe dīdhelā *līmbunā jhāḍanī andarathī jene (yatna vinā, daivathī) māṇek

*līmbunun jhāḍ prāpta thāy chhe ( – ūge chhe) evā puruṣhakāravādīnī māphak. [puruṣhārthanaye

*ahīn ‘मधुकुक्कुटी’no artha ‘līmbunun jhāḍ’ karyo chhe. shrī pāṇḍe hemarājajīe hindī pravachanasāramān teno artha ‘मधुछत्ता (arthāt madhapūḍo)’ karyo chhe.

Page 499 of 513
PDF/HTML Page 530 of 544
single page version

वादिदत्तमधुकुक्कुटीगर्भलब्धमाणिक्यदैववादिवदयत्नसाध्यसिद्धिः ३३ । ईश्वरनयेन धात्रीहटा- वलेह्यमानपान्थबालकवत्पारतन्त्र्यभोक्तृ ३४ । अनीश्वरनयेन स्वच्छन्ददारितकुरङ्गकण्ठीरववत्स्वा- तन्त्र्यभोक्तृ ३५ । गुणिनयेनोपाध्यायविनीयमानकुमारकवद्गुणग्राहि ३६ । अगुणिनयेनोपाध्याय- विनीयमानकुमारकाध्यक्षवत् केवलमेव साक्षि ३७ । कर्तृनयेन रञ्जकवद्रागादिपरिणाम- कर्तृ ३८ । अकर्तृनयेन स्वकर्मप्रवृत्तरञ्जकाध्यक्षवत्केवलमेव साक्षि ३९ । भोक्तृनयेन हिता- हितान्नभोक्तृव्याधितवत् सुखदुःखादिभोक्तृ ४० । अभोक्तृनयेन हिताहितान्नभोक्तृ- व्याधिताध्यक्षधन्वन्तरिचरवत् केवलमेव साक्षि ४१ । क्रियानयेन स्थाणुभिन्नमूर्धजातदृष्टि- दर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसंजातरागाद्युपाधि- रहितपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवमलभमानः सन् पूर्णमासीदिवसे जलकल्लोलक्षुभितसमुद्र

---

prāpta thāy chhe evā daivavādīnī māphak. 33.

ātmadravya īshvaranaye paratantratā bhogavanār chhe, dhāvanī dukāne dhavaḍāvavāmān āvatā musāpharanā bāḷakanī māphak. 34.

ātmadravya anīshvaranaye svatantratā bhogavanār chhe, haraṇane svachchhande (svatantrapaṇe, potānī marajī anusār) phāḍī khātā sinhanī māphak. 35.

ātmadravya guṇīnaye guṇagrāhī chhe, shikṣhak vaḍe jene keḷavaṇī āpavāmān āve chhe evā kumāranī māphak. 36.

ātmadravya aguṇīnaye kevaḷ sākṣhī ja chhe ( – guṇagrāhī nathī), shikṣhak vaḍe jene keḷavaṇī āpavāmān āve chhe evo je kumār tene jonār puruṣhanī ( – prekṣhakanī) māphak. 37.

ātmadravya kartr̥unaye, raṅgarejanī māphak, rāgādipariṇāmanun karanār chhe (arthāt ātmā kartānaye rāgādi pariṇāmono kartā chhe, jem raṅgāro raṅgakāmano karanār chhe tem). 38.

ātmadravya akartr̥unaye kevaḷ sākṣhī ja chhe ( – kartā nathī), potānā kāryamān pravr̥utta raṅgarejane jonār puruṣhanī ( – prekṣhakanī) māphak. 39.

ātmadravya bhoktr̥unaye sukhaduḥkhādinun bhogavanār chhe, hitakārī -ahitakārī annane khānār rogīnī māphak. [ātmā bhoktānaye sukhaduḥkhādine bhogave chhe, jem hitakārī ke ahitakārī annane khānār rogī sukh ke duḥkhane bhogave chhe tem.] 40.

ātmadravya abhoktr̥unaye kevaḷ sākṣhī ja chhe, hitakārī -ahitakārī annane khānār rogīne jonār vaidyanī māphak. [ātmā abhoktānaye kevaḷ sākṣhī ja chhe — bhoktā nathī, jem sukhaduḥkhane bhogavanār rogīne jonār je vaidya te to kevaḷ sākṣhī ja chhe tem.] 41.

Page 500 of 513
PDF/HTML Page 531 of 544
single page version

लब्धनिधानान्धवदनुष्ठानप्राधान्यसाध्यसिद्धिः ४२ । ज्ञाननयेन चणकमुष्टिक्रीतचिन्तामणिगृह- कोणवाणिजवद्विवेकप्राधान्यसाध्यसिद्धिः ४३ । व्यवहारनयेन बन्धकमोचकपरमाण्वन्तरसंयुज्य- मानवियुज्यमानपरमाणुवद्बन्धमोक्षयोर्द्वैतानुवर्ति ४४ । निश्चयनयेन केवलबध्यमानमुच्यमानबन्ध- मोक्षोचितस्रिग्धरूक्षत्वगुणपरिणतपरमाणुवद्बन्धमोक्षयोरद्वैतानुवर्ति ४५ । अशुद्धनयेन घटशराव- विशिष्टमृण्मात्रवत्सोपाधिस्वभावम् ४६ । शुद्धनयेन केवलमृण्मात्रवन्निरुपाधिस्वभावम् ४७ । इव रागद्वेषमोहकल्लोलैर्यावदस्वस्थरूपेण क्षोभं गच्छत्ययं जीवस्तावत्कालं निजशुद्धात्मानं न प्राप्नोति इति । स एव वीतरागसर्वज्ञप्रणीतोपदेशात् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियसंज्ञिपर्याप्तमनुष्यदेशकुल-

ātmadravya kriyānaye anuṣhṭhānanī pradhānatāthī siddhi sadhāy evun chhe, thāmbhalā vaḍe māthun bhedātān draṣhṭi utpanna thaīne jene nidhān maḷe chhe evā andhanī māphak. [kriyānaye ātmā anuṣhṭhānanī pradhānatāthī siddhi thāy evo chhe, jem koī andh puruṣhane pattharanā thāmbhalā sāthe māthun phoḍavāthī māthāmānnā lohīno vikār dūr thavāne līdhe āṅkho khūlī jāy ane nidhān prāpta thāy tem.] 42.

ātmadravya gnānanaye vivekanī pradhānatāthī siddhi sadhāy evun chhe, chaṇānī muṭhṭhī daīne chintāmaṇi kharīdanār evo je gharanā khūṇāmān rahelo vepārī tenī māphak. [gnānanaye ātmāne vivekanī pradhānatāthī siddhi thāy chhe, jem gharanā khūṇāmān beṭhelo vepārī chaṇānī muṭhṭhī daīne chintāmaṇi kharīdī le tem.] 43.

ātmadravya vyavahāranaye bandh ane mokṣhane viṣhe +dvaitane anusaranārun chhe, bandhak (bandh karanār) ane mochak (mukta karanār) evā anya paramāṇu sāthe sanyukta thatā ane tenāthī viyukta thatā evā paramāṇunī māphak. [vyavahāranaye ātmā bandh ane mokṣhamān (pudgal sāthe) dvaitane pāme chhe, jem paramāṇunā bandhane viṣhe te paramāṇu anya paramāṇu sāthe sanyog pāmavārūp dvaitane pāme chhe ane paramāṇunā mokṣhane viṣhe te paramāṇu anya paramāṇuthī chhūṭo thavārūp dvaitane pāme chhe tem.] 44.

ātmadravya nishchayanaye bandh ane mokṣhane viṣhe advaitane anusaranārun chhe, ekalo bandhāto ane mukāto evo je bandhamokṣhochit snigdhatvarūkṣhatvaguṇe pariṇat paramāṇu tenī māphak. [nishchayanaye ātmā ekalo ja baddha ane mukta thāy chhe, jem bandh ane mokṣhane uchit evā snigdhatvaguṇe ke rūkṣhatvaguṇe pariṇamato paramāṇu ekalo ja baddha ane mukta thāy chhe tem.] 45.

ātmadravya ashuddhanaye, ghaṭ ane rāmapātrathī vishiṣhṭa māṭīmātranī māphak, sopādhisvabhāvavāḷun chhe. 46.

ātmadravya shuddhanaye, kevaḷ māṭīmātranī māphak, nirupādhisvabhāvavāḷun chhe. 47.

+dvait = be -paṇun. [vyavahāranaye ātmānā bandhane viṣhe karma sāthenā sanyoganī apekṣhā āvatī hovāthī
dvait chhe ane ātmānā mokṣhane viṣhe karmanā viyoganī apekṣhā āvatī hovāthī tyān paṇ dvait chhe.]

Page 501 of 513
PDF/HTML Page 532 of 544
single page version

तदुक्तम् — ‘‘जावदिया वयणवहा तावदिया चेव होंति णयवादा । जावदिया णयवादा तावदिया चेव होंति परसमया ।।’’ ‘‘परसमयाणं वयणं मिच्छं खलु होदि सव्वहा वयणा । जइणाणं पुण वयणं सम्मं खु कहंचि वयणादो ।।’’ एवमनया दिशा प्रत्येकमनन्त- धर्मव्यापकानन्तनयैर्निरूप्यमाणमुदन्वदन्तरालमिलद्धवलनीलगाङ्गयामुनोदकभारवदनन्तधर्माणां परस्परमतद्भावमात्रेणाशक्यविवेचनत्वादमेचकस्वभावैकधर्मव्यापकैकधर्मित्वाद्यथोदितैकान्तात्मा- त्मद्रव्यम् । युगपदनन्तधर्मव्यापकानन्तनयव्याप्येकश्रुतज्ञानलक्षणप्रमाणेन निरूप्यमाणं तु रूपेन्द्रियपटुत्वनिर्व्याध्यायुष्यवरबुद्धिसद्धर्मश्रवणग्रहणधारणश्रद्धानसंयमविषयसुखनिवर्तनक्रोधादिकषायव्या- वर्तनादिपरंपरादुर्लभान्यपि कथंचित्काकतालीयन्यायेनावाप्य सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनस्वभावनिज-

tethī kahyun chhe ke —

[arthaḥ — jeṭalā ¹vachanapanth chhe teṭalā kharekhar nayavād chhe; ane jeṭalā nayavād chhe teṭalā ja parasamay (par mat) chhe.

parasamayonun (mithyāmatīonun) vachan sarvathā (arthāt apekṣhā vinā) kahevāmān āvatun hovāthī kharekhar mithyā chhe; ane jainonun vachan kathañchit (arthāt apekṣhā sahit) kahevāmān āvatun hovāthī kharekhar samyak chhe.]

e rīte ā (uparokta) sūchan pramāṇe (arthāt 47 nayomān samajāvyun te vidhithī) ek ek dharmamān ek ek nay (vyāpe) em anant dharmomān vyāpak anant nayo vaḍe nirūpaṇ karavāmān āve to, samudranī andar maḷatā ²shvet -nīl gaṅgā -yamunānā jaḷasamūhanī māphak, anant dharmone paraspar atadbhāvamātra vaḍe judā pāḍavā ashakya hovāthī, ātmadravya ³amechakasvabhāvavāḷun, ek dharmamān vyāpanārun, ek dharmī hovāne līdhe yathokta ekāntātmak (ekadharmasvarūp) chhe. parantu yugapad anant dharmomān vyāpak evā anant nayomān vyāpanārā ek shrutagnānasvarūp pramāṇ vaḍe nirūpaṇ karavāmān āve to, badhī nadīonā jaḷasamūhanā

1. vachanapanth = vachananā prakār. [jeṭalā vachananā prakāro chhe teṭalā nayo chhe. apekṣhā sahit nay te samyak nay chhe ane apekṣhā rahit nay te mithyā nay chhe; tethī jeṭalā samyak nayo chhe teṭalā
ja mithyā nayo chhe.]

2. gaṅgānun pāṇī shvet hoy chhe ane jamanānun pāṇī nīl (vādaḷī) hoy chhe.
3. amechak = abhed; vividhatā rahit; ek.

Page 502 of 513
PDF/HTML Page 533 of 544
single page version

समस्ततरङ्गिणीपयःपूरसमवायात्मकैकमकराकरवदनन्तधर्माणां वस्तुत्वेनाशक्यविवेचनत्वा- न्मेचकस्वभावानन्तधर्मव्याप्येकधर्मित्वात् यथोदितानेकान्तात्मात्मद्रव्यम् ।

इत्यभिहितमात्मद्रव्यमिदानीमेतदवाप्तिप्रकारोऽभिधीयते — अस्य तावदात्मनो नित्य- मेवानादिपौद्गलिककर्मनिमित्तमोहभावनानुभावघूर्णितात्मवृत्तितया तोयाकरस्येवात्मन्येव क्षुभ्यतः क्रमप्रवृत्ताभिरनन्ताभिर्ज्ञप्तिव्यक्तिभिः परिवर्तमानस्य ज्ञप्तिव्यक्तिनिमित्ततया ज्ञेयभूतासु परमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसंजातरागाद्युपाधिरहितपरमानन्दैक- samavāyātmak (samudāyasvarūp) ek samudranī māphak, anant dharmone vastupaṇe judā pāḍavā ashakya hovāthī ātmadravya +mechakasvabhāvavāḷun, anant dharmomān vyāpanārun, ek dharmī hovāne līdhe yathokta anekāntātmak (anekadharmasvarūp) chhe. [jem ek vakhate ek nadīnā jaḷane jāṇanārā gnānānsh vaḍe jovāmān āve to samudra ek nadīnā jaḷasvarūp jaṇāy chhe, tem ek vakhate ek dharmane jāṇanārā ek nayathī jovāmān āve to ātmā ek dharmasvarūp jaṇāy chhe; parantu jem ekīsāthe sarva nadīonān jaḷane jāṇanārā gnān vaḍe jovāmān āve to samudra sarva nadīonān jaḷasvarūp jaṇāy chhe, tem ekīsāthe sarva dharmone jāṇanārā pramāṇ vaḍe jovāmān āve to ātmā anek dharmasvarūp jaṇāy chhe. ā rīte ek nayathī jotān ātmā ekāntātmak chhe ane pramāṇathī jotān anekāntātmak chhe.]

[have e ja āshayane kāvya dvārā kahīne ‘ātmā kevo chhe’ e viṣhenun kathan pūrun karavāmān āve chheḥ]

[arthaḥ – ] ā rīte syātkārashrīnā (syātkārarūpī lakṣhmīnā) vasavāṭane vash vartatā nayasamūho vaḍe (jīvo) jue topaṇ ane pramāṇ vaḍe jue topaṇ spaṣhṭa anant dharmovāḷā nij ātmadravyane andaramān shuddhachaitanyamātra dekhe chhe ja.

e rīte ātmadravya kahevāmān āvyun. have tenī prāptino prakār (rīt) kahevāmān āve chheḥ pratham to, anādi paudgalik karma jenun nimitta chhe evī mohabhāvanānā (mohanā anubhavanā) prabhāv vaḍe ātmapariṇati sadāy ghūmarī khātī hovāthī ā ātmā samudranī māphak potāmān ja kṣhubdha thato thako krame pravartatī anant gnaptivyaktio vaḍe parivartan pāme

*shālinī chhand + mechak = judā judā; vidhavidh; anek.

Page 503 of 513
PDF/HTML Page 534 of 544
single page version

बहिरर्थव्यक्तिषु प्रवृत्तमैत्रीकस्य शिथिलितात्मविवेकतयात्यन्तबहिर्मुखस्य पुनः पौद्गलिक- कर्मनिर्मापकरागद्वेषद्वैतमनुवर्तमानस्य दूरत एवात्मावाप्तिः । अथ यदा त्वयमेव प्रचण्ड- कर्मकाण्डोच्चण्डीकृताखण्डज्ञानकाण्डत्वेनानादिपौद्गलिकक र्मनिर्मितस्य मोहस्य वध्यघातकविभाग- ज्ञानपूर्वकविभागकरणात् केवलात्मभावानुभावनिश्चलीकृतवृत्तितया तोयाकर इवात्मन्येवाति- निष्प्रकम्पस्तिष्ठन् युगपदेव व्याप्यानन्ता ज्ञप्तिव्यक्तीरवकाशाभावान्न जातु विवर्तते, तदास्य ज्ञप्तिव्यक्तिनिमित्ततया ज्ञेयभूतासु बहिरर्थव्यक्तिषु न नाम मैत्री प्रवर्तते; ततः सुप्रतिष्ठितात्मविवेकतयात्यन्तमन्तर्मुखीभूतः पौद्गलिककर्मनिर्मापकरागद्वेषद्वैतानुवृत्तिदूरीभूतो दूरत एवाननुभूतपूर्वमपूर्वज्ञानानन्दस्वभावं भगवन्तमात्मानमवाप्नोति । अवाप्नोत्वेव ज्ञानानन्दात्मानं जगदपि परमात्मानमिति । लक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवलाभे सत्यमावास्या दिवसे जलकल्लोलक्षोभरहितसमुद्र इव रागद्वेष- मोहकल्लोलक्षोभरहितप्रस्तावे यदा निजशुद्धात्मस्वरूपे स्थिरो भवति तदा तदैव निजशुद्धात्मस्वरूपं प्राप्नोति ।।

---

chhe, tethī ¹gnaptivyaktionān nimittarūp hovāthī je gneyabhūt chhe evī bāhyapadārthavyaktio pratye tene maitrī pravarte chhe, tethī ātmavivek shithil thayo hovāne līdhe atyant bahirmukh evo te pharīne paudgalik karmane rachanārā rāgadveṣhadvaitarūpe pariṇame chhe ane tethī tene ātmaprāpti dūr ja chhe. parantu have jyāre ā ja ātmā prachaṇḍ karmakāṇḍ vaḍe akhaṇḍ gnānakāṇḍane prachaṇḍ karavāthī anādi -paudgalik -karmarachit mohane ²vadhyaghātakanā vibhāgagnānapūrvak vibhakta (judo) karavāne līdhe (pote) kevaḷ ātmabhāvanānā (ātmānā anubhavanā) prabhāv vaḍe pariṇati nishchaḷ karī hovāthī samudranī māphak potāmān ja ati niṣhkamp raheto thako ekīsāthe ja anant gnaptivyaktiomān vyāpīne avakāshanā abhāvane līdhe bilakul vivartan (parivartan) pāmato nathī, tyāre gnaptivyaktionān nimittarūp hovāthī je gneyabhūt chhe evī bāhyapadārthavyaktio pratye tene kharekhar maitrī pravartatī nathī ane tethī ātmavivek supratiṣhṭhit (susthit) thayo hovāne līdhe atyant antarmukh thayelo evo ā ātmā paudgalik karmane rachanārā rāgadveṣhadvaitarūp pariṇatithī dūr thayo thako pūrve nahi anubhavelā apūrva gnānānandasvabhāvī bhagavān ātmāne atyantapaṇe ja prāpta kare chhe. jagat paṇ gnānānandātmak paramātmāne prāpta karo ja.

1. vyaktio = pragaṭatāo; paryāyo; visheṣho. [bāhyapadārthavisheṣho gnaptivisheṣhonān nimitta hovāthī gneyabhūt chhe.]

2. ātmā vadhya arthāt haṇāvāyogya chhe ane moh ghātak arthāt haṇanār chhe.

Page 504 of 513
PDF/HTML Page 535 of 544
single page version

इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ एवं पूर्वोक्तक्रमेण ‘एस सुरासुर’ इत्याद्येकोत्तरशत- गाथापर्यन्तं सम्यग्ज्ञानाधिकारः, तदनन्तरं ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादि त्रयोदशोत्तरशतगाथापर्यन्तं

ahīn shlok paṇ chheḥ —

[arthaḥ – ] ānandāmr̥utanā pūrathī bharachak vahetī kaivalyasaritāmān (muktirūpī saritāmān) je ḍūbelun chhe, jagatane jovāne samartha evī mahāsamvedanarūpī shrī (mahāgnānarūpī lakṣhmī) jemān mukhya chhe, uttam ratnanā kiraṇ jevun je spaṣhṭa chhe ane je iṣhṭa chhe evā ullasatā (prakāshamān, ānandamay) svatattvane jano syātkāralakṣhaṇ jineshashāsananā vashe pāmo ( – ‘syātkār’ jenun chihna chhe evā jinabhagavānanā shāsanano āshray karīne pāmo).

[have, ‘amr̥utachandrasūri ā ṭīkānā rachanār chhe’ em mānavun yogya nathī evā arthanā kāvya dvārā yathārtha vastusvarūpane darshāvī svatattvaprāptinī preraṇā karavāmān āve chheḥ]

[arthaḥ] (kharekhar pudgalo ja svayam shabdarūpe pariṇame chhe, ātmā temane pariṇamāvī shakato nathī, tem ja kharekhar sarva padārtho ja svayam gneyapaṇe – prameyapaṇe pariṇame chhe, shabdo temane gney banāvī – samajāvī shakatā nathī māṭe) ‘ātmā sahit vishva te vyākhyey (samajāvavāyogya) chhe, vāṇīnī gūnthaṇī te vyākhyā (samajūtī) chhe ane amr̥utachandrasūri te vyākhyātā (vyākhyā karanār, samajāvanār) chhe’ em mohathī jano na nācho ( – na phulāo). (parantu) syādvādavidyānā baḷathī vishuddha gnānanī kaḷā vaḍe ā ek ākhā shāshvat sva tattvane prāpta karīne āje (jano) avyākuḷapaṇe nācho ( – paramānandapariṇāme pariṇamo).

[have kāvya dvārā chaitanyano mahimā gāīne, te ja ek anubhavavāyogya chhe em preraṇā karīne, ā param pavitra paramāgamanī pūrṇāhuti karavāmān āve chheḥ]

*shārdūlavikrīḍit chhand

Page 505 of 513
PDF/HTML Page 536 of 544
single page version

ज्ञेयाधिकारापरनामा सम्यक्त्वाधिकारः, तदनन्तरं ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्यादि सप्तनवतिगाथापर्यन्तं चारित्राधिकारश्चेति महाधिकारत्रयेणैकादशाधिकत्रिशतगाथाभिः प्रवचनसारप्राभृतं समाप्तम् ।।

[arthaḥ — ] ā rīte (ā paramāgamamān) amandapaṇe (jorathī, baḷavānapaṇe, moṭe avāje) je thoḍuṅghaṇun tattva kahevāmān āvyun, te badhun chaitanyane viṣhe kharekhar agnimān homāyelī vastu samān (svāhā) thaī gayun. (agnine viṣhe homavāmān āvatā ghīne agni khāī jāy chhe, jāṇe ke kāī homāyun ja na hoy! tevī rīte anant māhātmyavant chaitanyanun game teṭalun varṇan karavāmān āve topaṇ jāṇe ke e samasta varṇanane anant mahimāvant chaitanya khāī jāy chhe; chaitanyanā anant mahimā pāse badhun varṇan jāṇe ke varṇan ja na thayun hoy em tuchchhatāne pāme chhe.) te chaitanyane ja chaitanya āje prabaḷapaṇe – ugrapaṇe anubhavo (arthāt te chitsvarūp ātmāne ja ātmā āje atyant anubhavo) kāraṇ ke ā lokamān bījun kāī ja (uttam) nathī, chaitanya ja ek param (uttam) tattva chhe.

ām (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pravachanasār shāstranī shrīmad- amr̥utachandrāchāryadevavirachit) tattvadīpikā nāmanī sanskr̥it ṭīkāno shrī himmatalāl jeṭhālāl shāh kr̥ut gujarātī anuvād samāpta thayo.

pra. 64

*mālinī chhand.

Page 506 of 513
PDF/HTML Page 537 of 544
single page version

shāstronā artha karavānī paddhati

vyavahāranay svadravya -paradravyane vā tenā bhāvone vā kāraṇ -kāryādikane koinā koimān meḷavī nirupaṇ kare chhe māṭe evā ja shraddhānathī mithyātva chhe tethī teno tyāg karavo. vaḷī nishchayanay tene ja yathāvat nirupaṇ kare chhe tathā koine koimān meḷavato nathī tethī evā ja shraddhānathī samyaktva thāy chhe māṭe tenun shraddhān karavun.

prashnaḥ—jo em chhe to jinamārgamān banne nayonun grahaṇ karavun kahyun chhe, tenun shun kāraṇ ?

uttaraḥ—jinamārgamān koi ṭhekāṇe to nishchayanayanī mukhyatā sahit vyākhyān chhe tene to ‘‘satyārtha em ja chhe’’ em jāṇavun, tathā koi ṭhekāṇe vyavahāranayanī mukhyatā sahit vyākhyān chhe tene ‘‘em nathī paṇ nimittādinī apekṣhāe ā upachār karyo chhe’’ em jāṇavun ane e pramāṇe jāṇavānun nām ja banne nayonun grahaṇ chhe. paṇ banne nayonā vyākhyānane samān satyārtha jāṇī ‘‘ā pramāṇe paṇ chhe tathā ā pramāṇe paṇ chhe’’ evā bhramarup pravartavāthī to banne nayo grahaṇ karavā kahyā nathī.

prashnaḥ—jo vyavahāranay asatyārtha chhe to jinamārgamān teno upadesh shā māṭe āyo ? ek nishchayanayanun ja nirupaṇ karavun hatun ?

uttaraḥ—evo ja tarka shrī samayasāramān karyo chhe tyān ā uttar āyo chhe ke— jem koi anārya -male.chhane male.chhabhāṣhā vinā artha grahaṇ karāvavā koi samartha nathī, tem vyavahār vinā paramārthano upadesh ashakya chhe tethī vyavahārano upadesh chhe. vaḷī e ja sūtranī vyākhyāmān em kahyun chhe ke—e pramāṇe nishchayane aṅgīkār karāvavā māṭe vyavahār vaḍe upadesh āpīe chhīe paṇ vyavahāranay chhe te aṅgīkār karavāyogya nathī.

Page 507 of 513
PDF/HTML Page 538 of 544
single page version

अइसयमादसमुत्थं

अजधाचारविजुत्तो

अट्ठे अजधागहणं

अट्ठेसु जो ण मुज्झदि

अत्थं अक्खणिवदिदं

अत्थि अमुत्तं मुत्तं

अत्थित्तणिच्छिदस्स

अत्थि त्ति य णत्थि त्ति

अत्थो खलु दव्वमओ

अधिगगुणा सामण्णे

अधिवासे व विवासे

अपदेसं सपदेसं

अपदेसो परमाणू

अपयत्ता वा चरिया

अपरिच्चत्तसहावेणुप्पाद

अप्पडिकु ट्ठं उवधिं

अप्पडिकुट्ठं पिंडं

अप्पा उवओगप्पा

अप्पा परिणामप्पा

अब्भुट्ठाणं गहणं

अब्भुट्ठेया समणा

अयदाचारो समणो

अरसमरूवमगंधं

अरहंतादिसु भत्ती

अववददि सासणत्थं

अविदिदपरमत्थेसु

असुभोवओगरहिदा

असुहोदएण आदा

असुहोवओगरहिदो

Page 508 of 513
PDF/HTML Page 539 of 544
single page version

एक्कं खलु तं भत्तं

एक्को व दुगे बहुगा

एगंतेण हि देहो

एगम्हि संति समये

एगुत्तरमेगादी

एदाणि पंचदव्वाणि

एदे खलु मूलगुणा

एयग्गगदो समणो

एवं जिणा जिणिंदा

एवं णाणप्पाणं

एवं पणमिय सिद्धे

एवं विदिदत्थो

एवंविहं सहावे

एस सुरासुरमणुसिंद

एसा पसत्थभूदा

एसो त्ति णत्थि

एसो बंधसमासो

ओगाढगाढणिचिदो

ओरालिओ य देहो

कत्ता करणं कम्मं

कम्मत्तणपाओग्गा

कम्मं णामसमक्खं

कालस्स वट्टणा से

किच्चा अरहंताणं

किध तम्हि णत्थि

किं किंचण त्ति तक्कं

कुलिसाउहचक्कधरा

कुव्वं सभावमादा

केवलदेहो समणो

कोहादिएहि चउहि

गुणदोधिगस्स विणयं

Page 509 of 513
PDF/HTML Page 540 of 544
single page version

जीवा पोग्गलकाया

जीवो परिणमदि

जीवो पाणणिबद्धो

जीवो भवं भविस्सदि

जीवो ववगदमोहो

जीवो सयं अमुत्तो

जुत्तो सुहेण आदा

जे अजधागहिदत्था

जे णेव हि संजाया

जे पज्जयेसु णिरदा

जेसिं विसएसु रदी

जो इंदियादिविजई

जो एवं जाणित्ता

जो खलु दव्वसहावो

जो खविदमोहकलुसो

जो जाणदि अरहंतं

जो जाणदि सो णाणं

जो जाणादि जिणिंदे

जो णवि जाणदि एवं

जो ण विजाणदि

जो णिहदमोहगंठी

जो णिहदमोहदिट्ठी

जोण्हाणं णिरवेक्खं

जो तं दिट्ठा तुट्ठो

जो पक्कमपक्कं वा

जो मोहरागदोसे

जो रयणत्तयणासो

जो हि सुदेण

ठाणणिसेज्जविहारा

ण चयदि जो दु

णत्थि गुणो त्ति व

णत्थि परोक्खं

णत्थि विणा परिणामं