अप्रदेश एव समयो द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात् । न च तस्य पुद्गलस्येव पर्यायेणाप्य- नेकप्रदेशत्वं, यतस्तस्य निरन्तरं प्रस्तारविस्तृतप्रदेशमात्रासंख्येयद्रव्यत्वेऽपि परस्परसंपर्का- संभवादेकैकमाकाशप्रदेशमभिव्याप्य तस्थुषः प्रदेशमात्रस्य परमाणोस्तदभिव्याप्तमेकमाकाशप्रदेशं मन्दगत्या व्यतिपतत एव वृत्तिः ।।१३८।।
अथ कालपदार्थस्य द्रव्यपर्यायौ प्रज्ञापयति — परस्परबन्धो भवति तथाविधबन्धाभावात्पर्यायेणापि । अयमत्रार्थः — यस्मात्पुद्गलपरमाणोरेकप्रदेश- गमनपर्यन्तं सहकारित्वं क रोति न चाधिकं तस्मादेव ज्ञायते सोऽप्येकप्रदेश इति ।।१३८।। अथ पूर्वोक्तकालपदार्थस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च प्रतिपादयति — वदिवददो तस्य पूर्वसूत्रोदित-
ṭīkāḥ — kāḷ, dravye pradeshamātra hovāthī, apradeshī ja chhe. vaḷī tene pudgalanī māphak paryāye paṇ anekapradeshīpaṇun nathī; kāraṇ ke paraspar antar vinā 1prastārarūp vistarelān pradeshamātra asaṅkhyāt kāḷadravyo hovā chhatān paraspar samparka nahi hovāthī ek ek ākāshapradeshane vyāpīne rahelā kāḷadravyanī vr̥utti tyāre ja thāy chhe (arthāt kāḷāṇunī pariṇati tyāre ja nimittabhūt thāy chhe) ke jyāre 2pradeshamātra paramāṇu tenāthī ( – te kāḷāṇuthī) vyāpta ek ākāshapradeshane mand gatithī oḷaṅgato hoy.
bhāvārthaḥ — lokākāshanā asaṅkhyāt pradesho chhe. ek ek pradeshamān ek ek kāḷāṇu rahelo chhe. te kāḷāṇuo snigdha -rūkṣhaguṇanā abhāvane līdhe ratnarāshinī māphak chhūṭā chhūṭā ja rahe chhe, pudgal -paramāṇuonī māphak paraspar maḷatā nathī.
jyāre pudgalaparamāṇu ākāshanā ek pradeshane mand gatithī oḷaṅge chhe (arthāt ek pradeshathī bījā anantar pradeshe mand gatithī jāy chhe) tyāre te (oḷaṅgavāmān āvatā) pradeshe rahelo kāḷāṇu tene nimittabhūtapaṇe varte chhe. ā rīte darek kāḷāṇu pudgalaparamāṇune ek pradesh sudhīnā gaman paryant ja sahakārīpaṇe varte chhe, vadhāre nahi; tethī spaṣhṭa thāy chhe ke kāḷadravya paryāye paṇ anekapradeshī nathī. 138.
have kāḷapadārthanān dravya ane paryāy jaṇāve chheḥ — pra. 35
1. prastār = pathāro; phelāvo; vistār. (asaṅkhyāt kāḷadravyo ākhā lokākāshamān patharāyelān chhe. temane paraspar antar nathī, kāraṇ ke darek ākāshapradeshamān ek ek kāḷadravya rahelun chhe.)
2. pradeshamātra = ekapradeshī. (ekapradeshī evo paramāṇu koi ek ākāshapradeshane mand gatithī oḷaṅgato hoy tyāre ja te ākāshapradeshe rahelā kāḷadravyanī pariṇati tene nimittabhūtapaṇe varte chhe.)