२७२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
द्विप्रदेशाद्युद्भवहेतुभूततथाविधस्निग्धरूक्षगुणपरिणामशक्तिस्वभावात्प्रदेशोद्भवत्वमस्ति । ततः
पर्यायेणानेकप्रदेशत्वस्यापि संभवात् द्वयादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वमपि न्याय्यं
पुद्गलस्य ।।१३७।।
अथ कालाणोरप्रदेशत्वमेवेति नियमयति —
समओ दु अप्पदेसो पदेसमेत्तस्स दव्वजादस्स ।
वदिवददो सो वट्टदि पदेसमागासदव्वस्स ।।१३८।।
समयस्त्वप्रदेशः प्रदेशमात्रस्य द्रव्यजातस्य ।
व्यतिपततः स वर्तते प्रदेशमाकाशद्रव्यस्य ।।१३८।।
अप्पदेसो अप्रदेशो द्वितीयादिप्रदेशरहितो भवति । स च किं करोति । सो वट्टदि स पूर्वोक्तकालाणुः
परमाणोर्गतिपरिणतेः सहकारित्वेन वर्तते । कस्य संबन्धी योऽसौ परमाणुः । पदेसमेत्तस्स दव्वजादस्स
प्रदेशमात्रपुद्गलजातिरूपपरमाणुद्रव्यस्य । किं कुर्वतः । वदिवददो व्यतिपततो मन्दगत्या गच्छतः । कं
प्रति । पदेसं कालाणुव्याप्तमेकप्रदेशम् । कस्य संबन्धिनम् । आगासदव्वस्स आकाशद्रव्यस्येति । तथाहि –
कालाणुरप्रदेशो भवति । कस्मात् । द्रव्येणैकप्रदेशत्वात् । अथवा यथा स्नेहगुणेन पुद्गलानां
तथापि दो १प्रदेशादिके उद्भवके हेतुभूत तथाविध (उस प्रकारके) स्निग्ध -रूक्षगुणरूप
परिणमित होनेकी शक्तिरूप स्वभावके कारण उसके प्रदेशोंका उद्भव है; इसलिये पर्यायसे
अनेकप्रदेशीपनेका भी संभव होनेसे पुद्गलको द्विप्रदेशीपनेसे लेकर संख्यात, असंख्यात और
अनन्तप्रदेशीपना भी न्याययुक्त है ।।१३७।।
अनेकप्रदेशीपनेका भी संभव होनेसे पुद्गलको द्विप्रदेशीपनेसे लेकर संख्यात, असंख्यात और
अनन्तप्रदेशीपना भी न्याययुक्त है ।।१३७।।
अब, ‘कालाणु अप्रदेशी ही है’ ऐसा नियम करते हैं (अर्थात् दरशाते हैं : — )
अन्वयार्थ : — [समयः तु ] काल तो [अप्रदेशः ] अप्रदेशी है, [प्रदेशमात्रस्य द्रव्यजातस्य ] प्रदेशमात्र पुद्गल -परमाणु [आकाशद्रव्यस्य प्रदेशं ] आकाश द्रव्यके प्रदेशको [व्यतिपततः ] मंद गतिसे उल्लंघन कर रहा हो तब [सः वर्तते ] वह वर्तता है अर्थात् निमित्तभूततया परिणमित होता है ।।१३८।। १. द्विप्रदेशी इत्यादि स्कन्धोंकी उत्पत्तिके कारणभूत जो स्निग्ध -रूक्ष गुण हैं उनरूप परिणमित होनेकी शक्ति
पुद्गलका स्वभाव है ।
छे काळ तो अप्रदेश; एकप्रदेश परमाणु यदा आकाशद्रव्य तणो प्रदेश अतिक्रमे, वर्ते तदा. १३८.