५३४
समयसार
[ भगवानश्रीकुन्दकुन्द-
णिच्चं पच्चक्खाणं कुव्वदि णिच्चं पडिक्कमदि जो य ।
णिच्चं आलोचेयदि सो हु चरित्तं हवदि चेदा ।।३८६।।
कर्म यत्पूर्वकृतं शुभाशुभमनेकविस्तरविशेषम् ।
तस्मान्निवर्तयत्यात्मानं तु यः स प्रतिक्रमणम् ।।३८३।।
कर्म यच्छुभमशुभं यस्मिंश्च भावे बध्यते भविष्यत् ।
तस्मान्निवर्तते यः स प्रत्याख्यानं भवति चेतयिता ।।३८४।।
यच्छुभमशुभमुदीर्णं सम्प्रति चानेकविस्तरविशेषम् ।
तं दोषं यः चेतयते स खल्वालोचनं चेतयिता ।।३८५।।
नित्यं प्रत्याख्यानं करोति नित्यं प्रतिक्रामति यश्च ।
नित्यमालोचयति स खलु चरित्रं भवति चेतयिता ।।३८६।।
पचखाण नित्य करे अरु प्रतिक्रमण जो नित्य हि करे।
नित्य हि करे आलोचना, वह आतमा चारित्र है।।३८६।।
गाथार्थ : — [पूर्वकृतं ] पूर्वकृत [यत् ] जो [अनेकविस्तरविशेषम् ] अनेक प्रकारके
विस्तारवाला [शुभाशुभम् कर्म ] (ज्ञानावरणीय आदि) शुभाशुभ कर्म है; [तस्मात् ] उससे [यः ]
जो आत्मा [आत्मानं तु ] अपनेको [निवर्तयति ] दूर रखता है [सः ] वह आत्मा [प्रतिक्रमणम् ]
प्रतिक्रमण करता है।
[भविष्यत् ] भविष्यकालका [यत् ] जो [शुभम् अशुभं कर्म ] शुभ-अशुभ कर्म [यस्मिन्
भावे च ] जिस भावमें [बध्यते ] बँधता है। [तस्मात् ] उस भावसे [यः ] जो आत्मा [निवर्तते ]
निवृत्त होता है, [सः चेतयिता ] वह आत्मा [प्रत्याख्यानं भवति ] प्रत्याख्यान है।
[सम्प्रति च ] वर्तमान कालमें [उदीर्णं ] उदयागत [यत् ] जो [अनेकविस्तरविशेषम् ]
अनेक प्रकारके विस्तारवाला [शुभम् अशुभम् ] शुभ और अशुभ कर्म है [तं दोषं ] उस दोषको
[यः ] जो आत्मा [चेतयते ] चेतता है — अनुभव करता है — ज्ञाताभावसे जान लेता है (अर्थात्
उसके स्वामित्व — कर्तृत्वको छोड़ देता है), [सः चेतयिता ] वह आत्मा [खलु ] वास्तवमें
[आलोचनं ] आलोचना है।
[यः ] जो [नित्यं ] सदा [प्रत्याख्यानं करोति ] प्रत्याख्यान करता है, [नित्यं प्रतिक्रामति