yadi pudgaladravyan jIve svayamabaddhan satkarmabhAven svayamev na pariNamet, tadA tadapariNAmyev syAt . tathA sati sansArAbhAva . ath jIva pudgaladravyan karmabhAven pariNAmayati tato na sansArAbhAva iti tarka . kin svayamapariNamamAnan pariNamamAnan vA jIva pudgaladravyan karmabhAven pariNAmayet ? na tAvattatsvayamapariNamamAnan pareN pariNamayitun pAryet; na hi svatosatI shakti kartumanyen pAryate . svayam pariNamamAnan tu na paran pariNamayitAramapekShet; na hi vastushaktaya paramapekShante . tata pudgaladravyan pariNAmasvabhAvan svayamevAstu . tathA sati kalashapariNatA mRuttikA svayam kalash iv jaDasvabhAvagnAnAvaraNAdikarmapariNatan tadev svayam gnAnAvaraNAdikarma syAt . iti siddhan pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvam .
svabhAvabhUtA pariNAmashakti .
yamAtmanastasya sa ev kartA ..64..
TIkA : — yadi pudgaladravya jIvamen svayam na bandhatA huA karmabhAvase svayamev nahIn pariNamatA ho, to vah apariNAmI hI siddha hogA . aisA hone par, sansArakA abhAv hogA . (kyonki yadi pudgaladravya karmarUp nahIn pariName to jIv karmarahit siddha hove; tab phi ra sansAr kisakA ?) yadi yahAn yah tarka upasthit kiyA jAye ki ‘‘jIv pudgaladravyako karmabhAvase pariNamAtA hai, isaliye sansArakA abhAv nahIn hogA’’, to usakA nirAkaraN do pakShonko lekar isaprakAr kiyA jAtA hai ki – kyA jIv svayam apariNamate hue pudgaladravyako karma bhAvarUp pariNamAtA hai yA svayam pariNamate hueko ? pratham, svayam apariNamate hueko dUsareke dvArA nahIn pariNamAyA jA sakatA; kyonki (vastumen) jo shakti svata na ho use anya koI nahIn kar sakatA . (isaliye pratham pakSha asatya hai .) aur svayam pariNamate hueko anya pariNamAnevAlekI apekShA nahIn hotI; kyonki vastukI shaktiyAn parakI apekShA nahIn rakhatIn . (isaliye dUsarA pakSha bhI asatya hai .) ata pudgaladravya pariNamanasvabhAvavAlA svayamev ho . aisA honese, jaise ghaTarUp pariNamit miTTI hI svayam ghaT hai usI prakAr, jaD svabhAvavAle gnAnAvaraNAdikarmarUp pariNamit pudgaladravya hI svayam gnAnAvaraNAdikarma hai . isaprakAr pudgaladravyakA pariNAmasvabhAvatva siddha huA ..116 se 120..
ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [pudgalasya ] pudgaladravyakI [svabhAvabhUtA
198