tan prakAshayitumAyAti; kintu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumashakyatvAt paramutpAdayitumashaktatvAchcha yathA tadasannidhAne tathA tatsannidhAnepi svarUpeNaiv prakAshate . svarUpeNaiv prakAshamAnasya chAsya vastusvabhAvAdev vichitrAn pariNatimAsAdayan kamanIyokamanIyo vA ghaTapaTAdirna manAgapi vikriyAyai kalpyate . tathA bahirarthA shabdo, rUpan, gandho, rasa, sparsho, guNadravye cha, devadatto yagnadattamiv haste gRuhItvA, ‘mAn shRuNu, mAn pashya, mAn jighra, mAn rasay, mAn spRush, mAn budhyasva’ iti svagnAne nAtmAnan prayojayanti, na chAtmApyayakAntopalakRuShTAyasUchIvat svasthAnAtprachyutya tAn gnAtumAyAti; kintu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumashakyatvAt paramutpAdayitumashakta tvAchcha yathA tadasannidhAne tathA tatsannidhAnepi svarUpeNaiv jAnIte . svarUpeNaiv jAnatashchAsya vastusvabhAvAdev vichitrAn pariNatimAsAdayanta kamanIyA akamanIyA vA shabdAdayo bahirarthA na manAgapi vikriyAyai dIpakako svaprakAshanamen (arthAt bAhyapadArthako prakAshit karaneke kAryamen) nahIn lagAtA ki ‘tU mujhe prakAshit kar’, aur dIpak bhI lohachumbak – pAShANase khInchI gaI lohekI suIkI bhAnti apane sthAnase chyut hokar use ( – bAhyapadArthako) prakAshit karane nahIn jAtA; parantu, vastusvabhAv dUsarese utpanna nahIn kiyA jA sakatA, isaliye tathA vastusvabhAv parako utpanna nahIn kar sakatA isaliye, dIpak jaise bAhyapadArthakI asamIpatAmen apane svarUpase hI prakAshatA hai. usIprakAr bAhyapadArthakI samIpatAmen bhI apane svarUpase hI prakAshatA hai (isaprakAr) apane svarUpase hI prakAshatA hai aise dIpakako, vastusvabhAvase hI vichitra pariNatiko prApta hotA huA manohar yA amanohar ghaTapaTAdi bAhyapadArtha kinchitmAtra bhI vikriyA utpanna nahIn karatA.
isIprakAr dArShTAnta kahate hain : bAhya padArtha — shabda, rUp, gandh, ras, sparsha tathA guN aur dravya — , jaise devadatta yagnadattako hAth pakaDakar kisI kAryamen lagAtA hai usIprakAr, AtmAko svagnAnamen (bAhyapadArthonke jAnaneke kAryamen) nahIn lagAte ki ‘tU mujhe sun, tU mujhe dekh, tU mujhe sUngh, tU mujhe chakh, tU mujhe sparsha kar, tU mujhe jAn,’ aur AtmA bhI lohachumbak-pAShANase khInchI gaI lohekI suIkI bhAnti apane sthAnase chyut hokar unhen ( – bAhyapadArthonko) jAnaneko nahIn jAtA; parantu vastusvabhAv parake dvArA utpanna nahIn kiyA jA sakatA, isaliye tathA vastusvabhAv parako utpanna nahIn kar sakatA isaliye, AtmA jaise bAhya padArthonkI asamIpatAmen (apane svarUpase hI jAnatA hai) usIprakAr bAhyapadArthonkI samIpatAmen bhI apane svarUpase hI jAnatA hai. (isaprakAr) apane svarUpase hI jAnate hue us (AtmA) ko, vastusvabhAvase hI vichitra pariNatiko prApta manohar athavA amanohar shabdAdi bAhyapadArtha kinchitmAtra bhI vikriyA utpanna nahIn karate.
530