: માગશર : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૧૧ :
પ્રકરણ – ૪ થું જ્ઞપ્તિક્રિયા ભાગ ૨
૧:–આગળના પ્રકરણમાં કહ્યું કે સમ્યક દર્શન (જ્ઞાન) અને જ્ઞાનમાં સ્થિરતારૂપ ચારિત્રથી મોક્ષ થાય છે, તે
બન્ને આત્માના ગુણની શુધ્ધ અવસ્થા છે; ચારિત્ર કાંઈ જડ શરીરની અવસ્થા નથી. આ સંબંધમાં શ્રી સમયસાર
નાટકમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:– [હિંદી સમયસાર પા. ૩૬૩–૪]
જ્યાં શુદ્ધ જ્ઞાન છે ત્યાં ચારિત્ર છે. (સવૈયા એકત્રીસા) ‘જહાં શુદ્ધ જ્ઞાનની કળા ઉદોત દીસૈ તહાં શુધ્ધતા
પ્રવાંન શુધ્ધ ચરિત કૌ અંશ હૈ = (સર્વ વિશુધ્ધદ્વાર ગાથા–૮૨)
અર્થ:–જ્યાં શુદ્ધ જ્ઞાનની કળાનો પ્રકાશ દેખાય છે, ત્યાં તેને અનુસાર શુદ્ધ ચારિત્રનો અંશ રહે છે.
૨:–આ શુધ્ધ ચારિત્રને ક્રિયા કહેવામાં આવે છે, એમ ગાથા ૮૪–૮૫ માં કહ્યું છે. તે ગાથાઓ નીચે મુજબ છે.
જ્ઞાન ચારિત્ર પર પંગુ – અંધનો દ્રષ્ટાંત દોહા
‘જ્યાં અંધ કે કંધ પર, ચઢે પંગુ નર કોઈ! વાકે દગ વાકે ચરન, હોંહિ પથિક મિલિ દોઈ।। ૮૪।।
જહાં જ્ઞાન કિરિયા મિલે, તહાં મોખ–મગ સોઈ વહ જાનૈ પદ કૌ મરમ, વહ પદમૈં થિર હોઈ’ ।। ૮૫।।
અર્થ:–જેમ કોઈ લંગડો મનુષ્ય આંધળાની કાંધ પર ચડે તો લંગડાની આંખો અને આંધળાના પગના યોગથી
ગમન થાય છે, તેમ જ્યાં જ્ઞાન અને ચારિત્રની એકતા છે, તે મોક્ષમાર્ગ છે; કેમકે જ્ઞાન આત્માના મર્મને જાણે છે, અને
ચારિત્ર તે આત્માના પદમાં સ્થિરતા પ્રગટાવે છે.
નોંધ–દ્રષ્ટાંત બે જુદા જુદા દ્રવ્યોનું છે, અને દૃષ્ટાંતમાં આત્મા એક જ દ્રવ્ય છે; અને જ્ઞાન ચારિત્ર તે એક જ
દ્રવ્યના બે ગુણોની શુદ્ધ પર્યાય છે. દ્રષ્ટાંત હમેશાં દૃષ્ટાંતને એક અંશે જ લાગુ પડે, સર્વાંશે લાગુ પડે નહિ.
૩:–આવું શુદ્ધ ચારિત્ર [ક્રિયા] સમ્યગ્જ્ઞાનીને જ હોય છે. એમ હવે બતાવવામાં આવે છે:–
ભેદજ્ઞાનીનું પરાક્રમ [સવૈયા એકત્રીસા]
‘જૈસેં કોઊ મનુષ્ય અજાન મહાબલવાન, ખોદી મૂળ વૃચ્છને ઉખારૈ ગહિ બાહુ સૌં તૈરૌં મતિમાન દર્વકર્મ–
ભાવકર્મ ત્યાગી, હૂવૈ રહૈ અતીત મતિ જ્ઞાનકી દશા હુસૌં ।।
યાહિ વિધિ અનુસાર મિટૈ મોહ અંધકાર જગૈ જ્યોતિ કેવળ પ્રધાન સવિતા હુસોં।
સમયસાર નાટક બંધદ્વારા ગાથા. ૫૮ પાનું ૨૬૮
અર્થ–જેમ કોઈ અજાણ્યો મહા બળવાન માણસ ઝાડના મૂળને પોતાના હાથથી ઉખેડી ખોદી કાઢી નાંખે છે, તેમ ભેદજ્ઞાની પુરુષ
ભાવકર્મ અને દ્રવ્યકર્મને ત્યાગી તેથી પર [અતીત] થઈ મતિજ્ઞાનની દશામાં રહે છે, તે જ્ઞાનની ક્રિયા અનુસાર મોહ અંધકારનો નાશ કરે છે.
રત્નકણક
જેને સમ્યગ્દર્શન ન હોય તેને સમ્યગ્જ્ઞાન હોતું નથી; સમ્યક્જ્ઞાન વિના સમ્યકચારિત્ર ગુણ હોતો નથી.
નિર્ગુણીને મોક્ષ (કર્મથી મુક્તિ) નથી અને જેને મોક્ષ ન હોય તેને નિર્વાણ નથી; અર્થાત્ સંસાર પરિભ્રમણ હોય છે.
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સુત્ર ૨૮–૩૦
૪:–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ મોક્ષમાર્ગનો સાધક છે; અને તેથી જ કહ્યું છે કે; જ્યાં મોક્ષમાર્ગ સાધ્યો ત્યાં કહ્યું કે, ‘
સમ્યક્દર્શન, જ્ઞાન ચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ: ’ તથા એમ પણ કહ્યું કે ‘ જ્ઞાન ક્રિયાભ્યામ્ મોક્ષ’ એ બન્ને સૂત્રોનો ભાવ
એક જ છે. (જુઓ મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પાનું–૩૬૦)
પ:–જ્ઞપ્તિક્રિયાને જેમ ‘જ્ઞાન ક્રિયા’ કહેવામાં આવે છે, તેમ તેને અનુભવનરૂપ ક્રિયા, જ્ઞાનવશ ક્રિયા, શુદ્ધ
ચૈતન્ય ક્રિયા, શુદ્ધ ચારિત્ર એ નામો પણ કહેવામાં આવે છે. અનુભવનરૂપ ક્રિયા એ ભાવ નીચેની સ્તુતિમાં આવે છે.
નમ: સમયસારાય સ્વાનુભૂત્યા ચકાસતે । ચિત્સ્વભાવાય ભાવાય સર્વ भाषांतरच्छिेद।। १।।
આ સ્તુતિમાં ‘સ્વાનુભૂત્યા ચકાસતે’ એ પદનો અર્થ એવો છે કે, જીવ પોતાની જ અનુભવનરૂપ ક્રિયાથી પ્રકાશે
છે, અર્થાત્ પોતાને પોતાથી જ જાણે છે. જુઓ ગુજરાતી સમયસાર પા. ૨.
પ્રકરણ પ મું જ્ઞપ્તિક્રિયા ભાગ ૩
૧:–અહીં ક્રિયાનો અર્થ જ્ઞાનમાં સ્થિરતારૂપ શુદ્ધ ચારિત્ર છે, એમ ઉપર બતાવ્યું છે, તેથી ‘ચારિત્ર’ શું છે તે
અહીં બતાવવામાં આવે છે.
૨:–ખરેખર આત્મામાં પોતાના સ્વરૂપના આચરણ રૂપ જે ચારિત્ર છે, તે ધર્મ અર્થાત્ વસ્તુનો સ્વભાવ છે. જે
સ્વભાવ છે તે ધર્મ છે; તે કારણે પોતાના સ્વરૂપને ધારણ કરવાથી ‘ચારિત્ર’ નું નામ ધર્મ કહેવામાં આવે છે. જે ધર્મ છે
તે જ સમભાવ છે. સમભાવ તે મિથ્યાદર્શન અને મિથ્યાચારિત્ર રહિત આત્માના પરિણામ ને સામ્યભાવ (સમભાવ)
છે; એટલે ‘વીતરાગ ચારિત્ર’ તે વસ્તુનો સ્વભાવ છે. વીતરાગ ચારિત્ર, નિશ્ચય ચારિત્ર, ધર્મ સમભાવ, સામ્યભાવ,
સમ પરિણામ એ એકાર્થવાચક છે. મોહ કર્મથી જુદા જે આત્માના નિર્વિકાર પરિણામ સ્થિરરૂપ સુખમય છે તે ચારિત્રનું
સ્વરૂપ છે. શુદ્ધ ચિત્સ્વસ્વરૂપે ચરણ તે ચારિત્ર છે. પ્રવચનસાર પાનું ૮–૯.
૩:–ત્યારે હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે:– શરીરની ક્રિયા તે નિશ્ચય ચારિત્રને સહાયક ખરી કે કેમ?