: ૧૦ : આત્મધર્મ ૨૦૦૦ : માગશર :
થાય છે. અને તે રીતે જ સર્વ વિકારનો નાશ થાય છે. તે પવિત્રતાનું નામ મોક્ષ એટલે કે વિકાર (અપવિત્રતા) થી
મુક્તપણું છે.
નોટ – વ્યાપક–ફેલાવનાર; વ્યાપ્ય–ફેલાયેલી દશા; ભાવક–ભોગવનાર; ભાવ્ય–ભોગવવા લાયક દશા; વ્યાપક
દ્રવ્ય છે, વ્યાપ્ય તેની પર્યાય છે, ભાવક દ્રવ્ય છે, ભાવ્ય તેની (ભોગવવા લાયક) પર્યાય [અવસ્થા] છે.
પ્રકરણ – ૩ જાું
જ્ઞપ્તિક્રિયા: ભાગ ૧
૧:– અહીં જ્ઞપ્તિક્રિયાનું વિશેષ સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે; તેનું સ્વરૂપ સમયસારમાં નીચે પ્રમાણે આપ્યું છે:–
आत्मा ज्ञानं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यक्तरोति किम्।
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।। ६२।।
અર્થ:– આત્મા જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, પોતે જ્ઞાન જ છે; તે જ્ઞાન સિવાય બીજું શું કરે? આત્મા પરભાવનો કર્તા છે
એમ માનવું (તથા કહેવું) તે વ્યવહારી જીવોનો મોહ (અજ્ઞાત્) છે. [ગુજરાતી સમયસાર કલશ–૬૨–પાનું ૧૪૩]
૨:– આત્માની ક્રિયા બે પ્રકારની છે; એક ‘જ્ઞપ્તિક્રિયા અને બીજી ‘જ્ઞેયાર્થપરિણમનક્રિયા; તેમાં જ્ઞાનની રાગ–
દ્વેષ, મોહરહિત જાણવારૂપ ક્રિયાને જ્ઞપ્તિક્રિયા કહેવામાં આવે છે, અને જે રાગ–દ્વેષ મોહથી પદાર્થનું જાણવું તે ક્રિયાને
‘જ્ઞેયાર્થપરિણમનક્રિયા’ કહેવામાં આવે છે. જ્ઞેયાર્થ પરિણમન ક્રિયાથી બંધ થાય છે, અને જ્ઞપ્તિ ક્રિયાથી થતો નથી.
[પ્રવચનસાર અધ્યાય ૧. ગાથા–પર નીચેની ટીકા–પાનું ૬૮.]
૩:– કેટલાક કહે છે કે:– ‘જ્ઞાન તે કાંઈ ક્રિયા કહેવાય? બીજું કાંઈક કરવું જોઈએ. ’ તેમને એટલો ઉત્તર બસ છે
કે:– ‘આત્મા જ્ઞાન સિવાય બીજું શું કરી શકે? કાં તો જ્ઞાન કરે અગર તો અજ્ઞાન કરે. ’ જ્ઞાનની અનાદિથી ચાલી
આવતી ભૂલ ટાળવી અને મિથ્યાજ્ઞાનને ટાળી સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરવું તે જ્ઞાનની ક્રિયા છે; તે જ્ઞાનની ક્રિયા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને
[ચોથા ગુણસ્થાનને પ્રગટે છે, અને તે જ્ઞાનમાં સ્થિર રહેવારૂપ ક્રિયા વધતાં વધતાં તે જ્ઞાનની સ્થિરતારૂપ પૂર્ણ ક્રિયા તે
‘યથાખ્યાત ચારિત્ર’ છે. સમ્યગદ્રષ્ટિને જ આ ‘જ્ઞપ્તિ ક્રિયા’ હોય છે. અને મિથ્યાદ્રષ્ટિને તે ક્રિયા હોતી નથી. જીવ ક્રિયા
સંપન્ન હોવાથી મિથ્યાદ્રષ્ટિને ‘કરોતિ ક્રિયા, ’ એટલે કે ‘જ્ઞેયાર્થ પરિણમન ક્રિયા’ હોય છે. ઉપરના પાના–૨ માં મોહનો
અર્થ મિથ્યાત્વ થાય છે. અને રાગ–દ્વેષનો અર્થ અનંતાનુબંધીનો રાગ દ્વેષ થાય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને તેવો રાગ–દ્વેષ મોહ
હોતો નથી, તેથી સમ્યદ્રષ્ટિને રાગ–દ્વેષ મોહ રહિત જાણવાની ક્રિયા એટલે કે જ્ઞપ્તિક્રિયા હોય છે, આ સંબંધમાં શ્રી
સમયસારમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે.–
‘ અહીં કોઈ પૂછે છે કે, અવરિત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ આદિને જ્યાં સુધી ચારિત્ર મોહનો ઉદય છે; ત્યાં સુધી તે કષાયરૂપે
પરિણમે છે. તો તેને (કરોતિ ક્રિયાનો) કર્તા કહેવાય કે નહિ? તેનું સમાધાન અવરિત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ વગેરેને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં
પરદ્રવ્યના સ્વામીપણારૂપ કર્તાપણાનો અભિપ્રાય નથી, કષાયરૂપ પરિણમન છે, તે ઉદયની બળજોરીથી છે, તેનો તે
જ્ઞાતા છે, તેથી અજ્ઞાન સંબંધી કર્તાપણું તેને નથી. × × +’
એ રીતે અવરિત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ આદિને દ્રષ્ટિ અપેક્ષાએ જ્ઞપ્તિ ક્રિયા છે, પણ કરોતિ ક્રિયા નથી.
૪:– આ જ્ઞપ્તિ ક્રિયાને ‘જ્ઞાન ક્રિયા’ પણ કહેવામાં આવે છે તેનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે શ્રી સમયસાર નાટકમાં આપ્યું છે.
ज्ञान ક્રિયાનું સ્વરૂપ દોહા (સાધ્ય, સાધક દ્વાર)
વિનસિ અનાદિ અશુદ્ધતા, હોઈ શુદ્ધતા પોખ
તા પરિનતિકો બુધ કહૈ, જ્ઞાન કિયા સૌં મોખ।।૩૮।
અર્થ:– અનાદિની અશુદ્ધતાનો નાશ થાય અને શુદ્ધતા પુષ્ટ થાય તે પરિણતિને (આત્માની શુધ્ધ અવસ્થાને)
જ્ઞાનીઓ જ્ઞાન ક્રિયા કહે છે. અને તેથી મોક્ષ થાય છે.
પ– ક્રિયાનો અર્થ શુધ્ધ જ્ઞાનમાં સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર થાય છે. સાચું (સમ્યક્) ચારિત્ર, સમ્યક્ દર્શન અને
સમ્યક્જ્ઞાન પૂર્વક જ હોઈ શકે. એકલા સમ્યક્ દર્શનથી મોક્ષ થઈ શકતો નથી. તેમ સમ્યક્ દર્શન વિનાના ચારિત્રથી
મોક્ષ થઈ શકતો નથી. તેથી તે બન્નેનું એકપણું થાય ત્યાં જ મોક્ષ થાય છે. એમ બતાવવા માટે ‘જ્ઞાન ક્રિયાથી મોક્ષ
થાય છે. ’ એમ કહ્યું છે. આત્માનું જ્ઞાન અને શરીરની ક્રિયા એ બેના એકપણાથી મોક્ષ થાય એમ બતાવવા માટે કહ્યું
નથી. સમવાય સૂત્રમાં ૧૩૬ મી ગાથામાં દ્વાદશાંગીનું સ્વરૂપ કહ્યું છે, તેમાં એક બોલ ‘से एवं’ છે, તેનો અર્થ નીચે
પ્રમાણે ‘एवं आयत्ति’ ના પેટામાં કર્યો છે:– ‘આ (આચારાંગ) ભાવથી સમ્યક્ પ્રકારે ત્રણે રીતે આ પ્રમાણે આત્મા
થાય છે. (આત્મા આચારરૂપ જ થાય છે.) કેમકે તે [આચારાંગ] માં કહેલી ક્રિયાના પરિણામથી અભિન્ન
(પરિણામરૂપ) હોવાથી તે આત્મા પણ તદ્રૂપ જ થાય છે. આ (एवं आय) સૂત્ર પુસ્તકોમાં જોયું નથી. પરંતુ
નંદીસૂત્રમાં દેખાય છે, તેથી અહીં તેની વ્યાખ્યા કરી છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાનનો સાર ક્રિયા જ છે એવું જણાવવા માટે
ક્રિયાનું પરિણામ કહીને હવે જ્ઞાનને આશ્રિતે કહે છે. ’ (સમવાયાંગ ભાવનગરની પ્રસિધ્ધિ પાનું– –૧૨૩)
ઉપરથી પણ સિદ્ધ થાય છે કે આત્માના શુદ્ધરૂપ (તદ્રુપ) પરિણમનને ક્રિયા કહેવામાં આવે છે.