: માગશર : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૯:
આ વિષય આત્માર્થી બન્ધુ શ્રી. રામજીભાઈ માણેકચંદ દોશીની નોંધપોથીમાંથી
લીધેલ છે. તે ક્રમશ: દરેક અંકે પ્રગટ થતો રહેશે.
નિશ્ચય એ પ્રમાણે થાય છે, તેથી ગાથાનો અર્થ નીચે પ્રમાણે છે.)
અર્થ:– સમ્યક્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન, સમ્યક્ચારિત્ર, સમ્યક્તપ. સમ્યક્વિનય, સમ્યક્સમિતિ અને સમ્યક્ગુપ્તિમાં જે
જીવ ભાવક્રિયાનો રુચિવાળો છે તે ખરો ‘ક્રિયારુચિ’ ના નામથી કહેવાય છે.
પ્રકરણ ૨ જા
ज्ञान क्रियाभ्याम् मोक्षः ભાગ–૨
૧:–પહેલાં પ્રકરણમાં આત્માની શુદ્ધ અને અશુદ્ધ ક્રિયા એમ બે પ્રકારની ક્રિયા કહી, તે સંબંધે વધારે સ્પષ્ટતા
અહીં કરવામાં આવે છે.
૨:–આત્માની શુધ્ધ ક્રિયાને જ્ઞાનાદિક્રિયા કહેવામાં આવે છે, અને આત્માની અશુદ્ધ ક્રિયાને ક્રોધાદિક્રિયા
કહેવામાં આવે છે; પહેલી એટલે જ્ઞાનક્રિયા કોઈ પણ જ્ઞાની નિષેધતા નથી. અને બીજી એટલે ક્રોધાદિક્રિયા અનંત
જ્ઞાનીઓએ નિષેધી છે. ‘ ક્રોધાદિ ’ એ શબ્દનો અર્થ ‘જીવના મિથ્યાત્વ અને રાગ–દ્વેષરૂપ ભાવ’ એવો થાય છે; આ
સંબંધમાં શ્રી સમયસારમાં નીચે પ્રમાણે ગાથા ૬૯–૭૦ ની ટીકામાં ભગવાન શ્રી અમૃતચંદ્ર આચાર્ય દેવે ફરમાવ્યું છે: –
‘જેમ આ આત્મા જેમને તાદાત્મ્યસિદ્ધ સંબંધ છે એવા આત્મા અને જ્ઞાનમાં વિશેષ [તફાવત; જુદાં લક્ષણો]
નહિ હોવાથી તેમનો ભેદ નહિ દેખતો થકો, નિશંક રીતે જ્ઞાનમાં પોતાપણે વર્તે છે, અને ત્યાં [જ્ઞાનમાં પોતાપણે]
વર્તતો તે જ્ઞાનક્રિયા સ્વભાવભૂત હોવાને લીધે નિષેધવામાં આવી નથી માટે, જાણે છે–જાણવારૂપ પરિણમે છે, તેવી રીતે
જ્યાં સુધી આ આત્મા, જેમને સંયોગસિદ્ધ સંબંધ છે એવા આત્મા અને ક્રોધાદિ આસ્ત્રવોમાં પણ પોતાનાં
અજ્ઞાનભાવને લીધે વિશેષ નહિ જાણતો થકો તેમનો ભેદ દેખતો નથી ત્યાં સુધી નિઃશંક રીતે ક્રોધાદિમાં પોતાપણે વર્તે
છે; અને ત્યાં [ક્રોધાદિમાં પોતાપણે] વર્તતો તે જો કે ક્રોધાદિ ક્રિયા પરભાવભૂત હોવાથી નિષેધવામાં આવી છે, તો પણ
તે સ્વભાવભૂત હોવાનો તેને અધ્યાસ હોવાથી ક્રોધરૂપ પરિણમે છે. રાગ, રૂપ પરિણમે છે. મોહરૂપ પરિણમે છે. ×*
૩:–જ્ઞાન ક્રિયાને ‘જ્ઞપ્તિ ક્રિયા’ પણ કહેવામાં આવે છે. અને ક્રોધાદિ ક્રિયાને ‘કરોતિ ક્રિયા’ પણ કહેવામાં આવે
છે તે અશુદ્ધ ક્રિયાના બીજાં પણ નામો છે. તે હવે પછી કહેવામાં આવશે.
૪:–કરવા રૂપ ક્રિયાની અંદરમાં જાણવા રૂપ ક્રિયા ભાસતી નથી. અને જાણવારૂપ ક્રિયાની અંદરમાં કરવારૂપ
ક્રિયા ભાસતી નથી. માટે જ્ઞપ્તિ ક્રિયા અને કરોતિ ક્રિયા બન્ને ભિન્ન છે.
‘ હું પર દ્રવ્યને કરું છું. ’ એવા ભાવે જ્યારે આત્મા પરિણમે છે, ત્યારે તે કર્ત્તાભાવ રૂપ પરિણમન ક્રિયા કરતો
હોવાથી અર્થાત્ કરોતિક્રિયા કરતો હોવાથી કર્તા જ છે, અને જ્યારે ‘ હું પરદ્રવ્યને જાણું છું. એમ પરિણમે છે, ત્યારે
જ્ઞાતાભાવે પરિણમતો હોવાથી અર્થાત્ જ્ઞપ્તિ ક્રિયા કરતો હોવાથી જ્ઞાતા જ છે.
(જુઓ ગુજરાતી સમયસાર પાનું ૧૮૬ કલશ ૯૭)
ઉપરના નિયમથી સિદ્ધ થયું કે આત્માનું જ્ઞાન અને જડની ક્રિયા એ બે ભેગા થવાથી મોક્ષ થાય છે, એમ કોઈ
જ્ઞાનીએ સ્વીકાર્યું નથી; પણ આત્માના સમ્યગ્જ્ઞાન અને જ્ઞાનની સ્થિરતારૂપ ક્રિયા એટલે કે શુદ્ધ જ્ઞાનની ક્રિયાવડે મોક્ષ થાય
છે, એમ અનંત જ્ઞાનીઓએ સ્વીકાર્યું છે. જ્ઞપ્તિ ક્રિયાને સમ્યક્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વકનું સમ્યક્ચારિત્ર પણ કહેવામાં આવે છે.
૫:–જગતમાં જે ક્રિયા છે તે બધી પરિણામ= (અવસ્થા, હાલત, દશા.) સ્વરૂપ હોવાથી ખરેખર પરિણામથી
ભિન્ન નથી, (પરિણામ જ છે.) પરિણામ પણ પરિણામીથી [દ્રવ્યથી] ભિન્ન નથી, કારણ કે પરિણામ અને પરિણામી
અભિન્ન વસ્તુ છે, (જુદી જુદી બે વસ્તુ નથી.) માટે એમ સિદ્ધ થયું કે, જે કોઈ ક્રિયા છે તે બધીએ ક્રિયાવાનથી
[દ્રવ્યથી] ભિન્ન નથી; આમ વસ્તુ સ્થિતિથી જ અર્થાત્ વસ્તુની એવી જ મર્યાદા હોવાને લીધે ક્રિયા અને કર્તાનું
અભિન્નપણું સદાય તપતું હોવાથી, જીવ જેમ વ્યાપ્યવ્યાપક ભાવથી પોતાના પરિણામ કરે છે, અને ભાવ્યભાવક ભાવથી
તેને જ અનુભવે છે. તેમ જો વ્યાપ્યવ્યાપક ભાવથી પુદ્ગલ કર્મને પણ કરે અને ભાવ્યભાવક ભાવથી તેને જ ભોગવે
તો તે જીવ, પોતાની અને પરની ભેગી મળેલી બે વિધિથી અભિન્નપણાનો પ્રસંગ આવતાં સ્વ–પરનો પરસ્પર વિભાગ
અસ્ત થઈ જવાથી [નાશ પામવાથી] અનેક દ્રવ્ય સ્વરૂપ એક આત્માને અનુભવતો થકો મિથ્યાદ્રષ્ટિપણાને લીધે
સર્વજ્ઞના મતની બહાર છે. બે દ્રવ્યોની વિધિ ભિન્ન જ છે, જડની ક્રિયા ચેતન કરતું નથી. ચેતનની ક્રિયા જડ કરતું
નથી. જે પુરુષ એક દ્રવ્યને બે ક્રિયા કરતું માને તે મિથ્યા દ્રષ્ટિ છે, કારણ કે બે દ્રવ્યની ક્રિયા એક દ્રવ્ય કરે છે, એમ
માનવું તે જિનનો મત નથી. (સમયસાર ગાથા–૮૫ પાનું ૧૨૪–૧૨૫) એ રીતે ક્રિયાનો અર્થ પરિણામ, પર્યાય.
હાલત, દશા કે વર્તમાન અવસ્થા થાય છે; તેથી ‘ જ્ઞાન ક્રિયાભ્યામૂ મોક્ષ એ સૂત્રમાં જ્ઞાન તે સમ્યગ્જ્ઞાન અને વિધિનો
અર્થ ‘તે જ્ઞાનની જ્ઞાનમાં સ્થિરતારૂપ વર્તમાન વર્તતી અવસ્થા’