: માગશર : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૫:
પંચપરમેષ્ઠિનું સ્વરૂપ
णमो अरहंताणं। णमो सिध्धाणं। णमो आयरियाणं। णमो उवज्जायाणं। णमो लोए सव्व साहुणं।
આ પ્રાકૃત ભાષામય નમસ્કાર મંત્ર છે. તે મહા મંગલ સ્વરૂપ છે. તેનું સંસ્કૃત નીચે પ્રમાણે છે.
नमोऽर्हद्दम्य.। नमः सिध्धेभ्यः। नमः आचार्यभ्यः। नमः उपाध्यायेभ्यः। नमः लोके सर्व साधुभ्यः।
અર્થ:– લોકમાં વર્તમાન સર્વ અરિહંતો, સિદ્ધો, આચાર્યો, ઉપાધ્યાયો અને સાધુઓને નમસ્કાર. એ પ્રમાણે
નમસ્કાર કર્યા છે. તેથી તેનું નામ નમસ્કાર મંત્ર છે.
હવે અહીં જેને નમસ્કાર કર્યા છે તેનું સ્વરૂપ–ચિંતવન કરીએ છીએ. કારણ કે સ્વરૂપ જાણ્યા વિના એ નથી
સમજાતું કે, હું કોને નમસ્કાર કરું છું અને તે સિવાય ઉત્તમ ફળની પ્રાપ્તિ કયાંથી થાય? માટે પ્રથમ અરિહંતનું સ્વરૂપ
વિચારીએ.
અરિહંતનું સ્વરૂપ
જે ગૃહસ્થપણું છોડી મુનિધર્મ અંગીકાર કરી, નિજ સ્વભાવ સાધન વડે ચાર ઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરી અનંત
ચતુષ્ટય રૂપે બિરાજમાન થયા છે. ત્યાં અનંત જ્ઞાન વડે તો પોત પોતાના અનંત ગુણ, પર્યાય સહિત સમસ્ત જીવાદિ
દ્રવ્યોને યુગપત્ વિશેષપણાએ કરી પ્રત્યક્ષ જાણે છે. અનંત દર્શન વડે તેને સામાન્ય પણે અવલોકે છે. અનંત વીર્ય વડે
ઉપર્યુક્ત સામર્થ્યને ધારે છે. તથા અનંત સુખ વડે નિરાકુલ પરમાનંદને અનુભવે છે.
વળી જે સર્વથા સર્વ રાગ–દ્વેષાદિ વિકાર ભાવોથી રહિત થઈ શાંત રસ રૂપ પરિણમ્યા છે, ક્ષુધા, તૃષાદિ સમસ્ત
દોષોથી મુક્ત થઈ દેવાધિદેવપણાને પ્રાપ્ત થયા છે. આયુધ, અંબરાદિ વા અંગવિકારાદિ જે કામ, ક્રોધાદિ નિંદ્ય ભાવોના
ચિહ્ન છે, તેથી રહિત જેનું પરમ ઔદારિક શરીર થયું છે, જેના વચન વડે લોકમાં ધર્મતીર્થ પ્રવર્તે છે, જે વડે અન્ય
જીવોનું કલ્યાણ થાય છે, અન્ય લૌકિક જીવોને પ્રભુત્વ માનવાનાં કારણ રૂપ અનેક અતિશય (પરમ અદ્ભૂત પ્રભાવ)
તથા ઘણા પ્રકારના વૈભવનું જેને સંયુક્તપણું હોય છે. તથા જેને પોતાના હિત અર્થે શ્રી ગણધરાદિ મુનિઓ અને
ઈન્દ્રાદિ ઉત્તમ જીવો સેવન કરે છે. એવા સર્વ પ્રકારે પૂજવા યોગ્ય શ્રી અરિહંત દેવને અમારા નમસ્કાર હો.
હવે શ્રી સિદ્ધ પ્રભુનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ.
સિદ્ધનું સ્વરૂપ.
જે ગૃહસ્થાવસ્થા તજી, મુનિધર્મસાધન વડે ચાર ઘાતી કર્મોનો નાશ થતાં અનંત ચતુષ્ટય ભાવ પ્રગટ કરી
કેટલાંક કાળ વિત્યે ચાર અઘાતી કર્મોની પણ ભસ્મ થતાં પરમ ઔદારિક (આ શરીરમાં નિગોદ જીવ રહેતા નથી. ધાતુ,
ઉપધાતુ–સર્વશુદ્ધ કપુર સમાન નિર્મલ થઈ જાય છે.) શરીરને છોડી ઊર્ધ્વગમન સ્વભાવથી લોકના અગ્રભાગમાં જઈ
બિરાજમાન થયા છે, ત્યાં જેને સંપૂર્ણ પરદ્રવ્યોનો સંબંધ છૂટવાથી મુક્ત અવસ્થાની સિદ્ધિ થઈ છે, ચરમ [અંતિમ]
શરીરથી કિંચિત્ ન્યૂન પુરુષાકારવત્ જેના આત્મપ્રદેશોનો આકાર અવસ્થિત થયો છે. પ્રતિપક્ષી કર્મોનો નાશ થવાથી
સમસ્ત જ્ઞાન દર્શનાદિ આત્મિક ગુણો જેને સંપૂર્ણ પણે સ્વભાવને પ્રાપ્ત થયા છે. જેને ભાવકર્મોનો અભાવ થવાથી
નિરાકુલ આનંદમય શુદ્ધ સ્વાભાવિક ભાવનું વિજ્ઞાન થાય છે જે વડે પોતાને સિદ્ધ સમાન થવાનું સાધન થાય છે, તેથી
સાધવા યોગ્ય પોતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ તેને દર્શાવવા માટે જે પ્રતિબિંબ સમાન છે. એવી નિષ્પન્નતાને પામેલા સિદ્ધ
ભગવાનોને અમારા નમસ્કાર હો.
હવે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુનું સ્વરૂપ અવલોકીએ છીએ:–
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુનું સ્વરૂપ
જે વિરાગી બની સમસ્ત પરિગ્રહ છોડી શુદ્ધોપયોગરૂપ મુનિધર્મ અંગીકાર કરી, અંતરંગમાં તો એ શુદ્ધોપયોગ
વડે પોતે પોતાને અનુભવે છે, પરદ્રવ્યમાં અહં બુદ્ધિ ધારતા નથી. પોતાના જ્ઞાનાદિક સ્વભાવને જ પોતાના માને છે.
પરભાવોમાં મમત્વ કરતા નથી, પરદ્રવ્ય વા તેના સ્વભાવો જે જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસે છે તેને જાણે છે તો ખરા, પરંતુ ઈષ્ટ
અનિષ્ટ માની તેમાં રાગ–દ્વેષ જે કરતા નથી, શરીરની અનેક અવસ્થા થાય છે, બાહ્ય નાનાં પ્રકારના નિમિત્તો બને છે,
પરંતુ ત્યાં કંઈપણ સુખ દુઃખ જે માનતા નથી, વળી પોતાને યોગ્ય બાહ્યક્રિયા જેમ બને છે તેમ બને છે. પરંતુ તેને
ખેંચી–તાણી જે કરતા નથી, જેઓ પોતાના ઉપયોગને બહુ ભમાવતા નથી, પણ ઉદાસીન થઈ નિશ્ચલ વૃત્તિને ધારણ કરે
છે. કદાચિત્ મંદ રાગના ઉદયથી શુભોપયોગ પણ થાય છે. તે વડે તેઓ શુધ્ધોપયોગના બાહ્ય સાધનોમાં અનુરાગ કરે
છે. પરંતુ એ રાગ ભાવને પણ હેય જાણી દૂર કરવા ઈચ્છે છે, તીવ્ર કષાયના ઉદયના અભાવથી હિંસાદિરૂપ
અશુભોપયોગરૂપ પરિણતિનું તો અસ્તિત્વ જ જેને રહ્યું નથી એવી અંતરંગ અવસ્થા થતાં બાહ્ય દિગંબર સૌમ્ય
મુદ્રાધારી થયા છે, શરીર સંસ્કારાદિ વિક્રિયાથી જેઓ રહિત થયા છે, વનખંડાદિ વિષે જેઓ વસે છે. જેઓ અઠ્ઠાવીશ
મૂલ ગુણોનું અખંડિત પાલન કરે છે. બાવીશ પરિતહને જેઓ સહન કરે છે. બાર પ્રકારના તપ જેઓ આદરે છે.
કદાચિત્ ધ્યાન મુદ્રા ધરી પ્રતિમાવત્ નિશ્ચલ થાય છે. કદાચિત્ અધ્યયનાદિ બાહ્ય ધર્મક્રિયામાં પ્રવર્તે છે. કોઈ