: ૬: આત્મધર્મ ૨૦૦૦ : માગશર :
વેળા મુનિધર્મને સહકારી શરીરની સ્થિતિ અર્થે યોગ્ય આહારવિહારાદિ ક્રિયામાં સાવધાન થાય છે, એ પ્રમાણે જેઓ
જૈન મુનિ છે તે સર્વની એવી જ અવસ્થા હોય છે.
તેઓમાં સમ્યગ્જ્ઞાન–ચારિત્રની અધિકતા વડે પ્રધાનપદને પામી જેઓ સંઘમાં નાયક થયા છે, મુખ્યપણે તો
નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપાચરણ વિષે જ જેઓ નિમગ્ન છે. પરંતુ કદાચિત્ ધર્મલોભી અન્ય જીવાદિને દેખી રાગ–અંશના ઉદયથી
કરુણા બુધ્ધિ થાય તો તેમને ધર્મોપદેશ આપે છે. દીક્ષાગ્રાહકને દીક્ષા આપે છે; પોતાના દોષ પ્રગટ કરે તેને પ્રાયશ્ચિત
વિધિ વડે શુધ્ધ કરે છે. એવા આચાર પાળનારા–પળાવનારા શ્રી આચાર્ય મહારાજને અમારા નમસ્કાર હો. વળી જે
મુનિ ઘણા જૈનશાસ્ત્રોના જ્ઞાતા હોઈ સંઘમાં પઠન પાઠનના અધિકારી બન્યા હોય, સમસ્ત શાસ્ત્રોના પ્રયોજન ભૂત
અર્થને જાણી એકાગ્ર થઈ જે. પોતાના સ્વરૂપને ધ્યાવે છે. પરંતુ કદાચિત્ કષાય–અંશ ના ઉદયથી ત્યાં ઉપયોગ ન થંભે
તો પોતે આગમનો સ્વાધ્યાય કરે છે, વા અન્ય ધર્મબુદ્ધિવાનને ભણાવે છે. એ પ્રમાણે સમીપવર્તી ભવ્ય જીવોને
અભ્યાસ કરાવવાવાળા શ્રી ઉપાધ્યાય પરમેષ્ઠિને નમસ્કાર હો. એ બે પદવી– ધારક ઉપરાંત મુનિપદના ધારક છે. તે
સમસ્ત મુનિઓ આત્મ સ્વભાવને સાધે છે. પોતાનો ઉપયોગ પર દ્રવ્યમાં ઈષ્ટ–અનિષ્ટપણું માની ફસાય નહિ વા જાય
નહિ તેમ ઉપયોગને સાધે છે, બાહ્ય સાધન ભૂત તપશ્ચરણાદિ ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે, વળી કદાચિત્ ભક્તિ વન્દનાદિ કાર્યમાં
પણ પ્રવર્તે છે, એવા આત્મ સ્વભાવના સાધક સાધુ પરમેષ્ઠિને અમારા નમસ્કાર હો.
‘એ પ્રમાણે અરહંતાદિનું સ્વરૂપ વીતરાગ વિજ્ઞાનમય છે, એ વડે જ અરહંતાદિ સ્તુતિયોગ્ય મહાન થયા છે.
કેમકે જીવતત્ત્વથી તો સર્વ જીવો સમાન છે, પરંતુ રાગાદિ વિકાર વડે વા જ્ઞાનની હીનતા વડે જીવ નિંદા યોગ્ય થાય છે.
હવે અરહંત–સિદ્ધને તો સંપૂર્ણ રાગાદિની હીનતા તથા જ્ઞાનની વિશેષતા થવાથી સંપૂર્ણ વીતરાગ, વિજ્ઞાનભાવ સંભવે
છે; તથા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુને એકદેશ રાગાદિની હીનતા તથા જ્ઞાનની વિશેષતા થવાથી એકદેશ વીતરાગ
ભાવ સંભવે છે; માટે એ અરહંતાદિ સ્તુતિ યોગ્ય મહાન જાણવા.
તેમાં પણ એમ સમજવું કે એ અરહંતાદિ પદમાં મુખ્ય પણે તો શ્રી તીર્થંકરનો તથા ગૌણ પણે સર્વ કેવળીનો
અધિકાર છે.
ચૌદમા ગુણસ્થાનના અનંતર સમયથી માંડી સિદ્ધ નામ જાણવું.
વળી જેને આચાર્યપદ પ્રાપ્ત હોય તે સંઘમાં રહો વા એકાકી આત્મધ્યાન કરો વા એકલ વિહારી હો વા
આચાર્યોમાં પણ પ્રધાનતાને પામી ગણધરપદના ધારક હો એ સર્વનું નામ આચાર્ય કહેવામાં આવે છે.
પઠન–પાઠન તો અન્ય મુનિ પણ કરે છે. પરંતુ જેને આચાર્ય દ્વારા ઉપાધ્યાયપદ પ્રાપ્ત થયું હોય તે આત્મ
ધ્યાનાદિ કરતા છતાં પણ ઉપાધ્યાય નામ જ પામે છે.
જે પદવી ધારક નથી તે સર્વ સાધુ સંજ્ઞાના ધારક જાણવા.
અહીં એવો કોઈ નિયમ નથી કે પંચાચારના પાલન વડે જ આચાર્યપદ હોય છે, પઠન–પાઠનાદિ વડે ઉપાધ્યાય
પદ હોય છે, કે મૂલગુણના સાધન વડે સાધુ પદ હોય છે. કારણકે એ સર્વ ક્રિયાઓ તો સર્વ મુનિજનોને સાધારણ રૂપ છે.
પરંતુ શબ્દનયથી તેનો અક્ષરાર્થ આવો કરવામાં આવે છે; પણ સમભિરૂઢનયથી અપેક્ષાએ જ એ આચાર્યાદિનામ
જાણવાં. જેમ શબ્દનયથી જે ગમન કરે તેને ગાય કહે છે, પરંતુ ગમન તો મનુષ્યાદિ પણ કરે છે, એટલે સમભિરૂઢનયથી
પર્યાય અપેક્ષાએ એ નામ છે; તે જ પ્રમાણે અહીં પણ સમજવું.
અહીં સિદ્ધ ભગવાનની પહેલાંં અરહંત પ્રભુને નમસ્કાર કર્યા તેનું શું કારણ એવો કોઈને સંદેહ ઉપજે તેનું સમાધાન.
અરિહંત પ્રભુને પ્રથમ નમસ્કાર કરવાનું કારણ.
નમસ્કાર કરીએ છીએ એ તો પોતાનું પ્રયોજન સાધવાની અપેક્ષાએ કરીએ છીએ. હવે અરિહંતથી ઉપદેશાદિનું
પ્રયોજન વિશેષ સિદ્ધ થાય છે, માટે તેમને પહેલાંં નમસ્કાર કરાય છે.
એ પ્રમાણે અરિહંતાદિના સ્વરૂપનું ચિન્તવન કરવું; કારણકે સ્વરૂપચિંતવન કરવાથી કાર્ય વિશેષ સિદ્ધ થાય છે.
વળી એ અરિહંતાદિને પંચ પરમેષ્ઠિ પણ કહીએ છીએ. કારણકે જે સર્વોત્કૃષ્ટ હોય તેનું નામ પરમેષ્ઠ છે. એ પાંચ
પરમેષ્ઠના સમાહાર [સમુદાય] નું નામ પંચપરમેષ્ઠિ જાણવું.
(मोक्षमार्ग प्रकाशक)
પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ, પંચેન્દ્રિયનિરોધ, છ આવશ્યક, કેશ–લોચ, સ્નાનાભાવ, નગ્તના, અંદતધોવન,
ભૂમિશયન, ખડાભોજન, અને એક વખત આહારગ્રહણ–અઠ્ઠાવીશ મૂલ ગુણો છે. ‘ક્ષુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ, ડાંસમશક,
નગ્નતા, અરતિ, સ્ત્રી, ચર્યા, નિષધા (ધ્યાનાસનથી અચ્યુતિ) શય્યા, આક્રોશ, વધ, યાચના, અલાભ, રોગ, તૃણસ્પર્શ,
મલ, સત્કાર પુરસ્કાર, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન, અને સદર્શન–બાવીશ પરિષહ છે. અનશન (ઉપવાસ) અવમૌદર્ય
(અલ્પઆહાર) વૃત્તિ પરિસંખ્યાન (વૃત્તિનો સંકોચ), રસપરિત્યાગ, વિવિક્ત શય્યાસન (એકાન્ત પવિત્ર સ્થાનમાં
શયન તથા આસન) કાયકલેશ (આતાપના) આ છ બાહ્ય તપ છે; પ્રાયશ્ચિત (શુદ્ધિ), વિનય વૈયાવૃત્ય સ્વાધ્યાય,
વ્યુત્સર્ગ (બાહ્ય અને આભ્યંતર પરિગ્રહનો ત્યાગ), ધ્યાન–આ છ આભ્યંતર તપ છે.