છે, પરનું હું કાંઈ કરી શકું છું તેમ માને છે; એવો મોહ અજ્ઞાનભાવે આત્મા કરે છે પણ તેમાં કર્મ તો નિમિત્ત
માત્ર છે. કર્મ તો પર વસ્તુ છે. પર વસ્તુ તે આત્મ તત્ત્વને રોકે કે લાભ કરે તેમ ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં બને નહિ,
પણ પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલીને ‘આ શરીર, કુટુંબાદિ અને શુભાશુભ પરિણામ તે જ હું’ એમ માની સ્વરૂપની
સાવધાની ચૂક્યો અને પરમાં રાગી થયો તે ખરો મોહ છે, તેમાં જડ કર્મ નિમિત્ત માત્ર છે; પોતે પરમાં સાવધાન
થયો અને સ્વરૂપમાં અસાવધાન થયો ત્યારે જડ કર્મને નિમિત્તરૂપ કહેવાય છે, તે દ્રવ્યમોહ છે.
જ્ઞાનસ્વભાવ બધાની ઉપર તરતો છે.× ×
સ્મસ્ત લોકના ઉપર તરતો છે. મારો જ્ઞાનસ્વભાવ પરથી નિરાળો, પ્રત્યક્ષ ઉદ્યોતપણાથી સદાય અંતરંગમાં
પ્રકાશમાન છે.
(સમયસારજીની) એકત્રીસમી ગાથામાં ઓળખાણ થવાનું કહ્યું. ઓળખાણ થાય કે તરત જ બધા વીતરાગ થાય
તેમ બનતું નથી. જે જાણ્યું ને માન્યું તેમાં પછી પુરુષાર્થ કરી ક્રમે ક્રમે સ્થિર થતો જાય છે, તે વીતરાગની ખરી
ભક્તિ છે.
સ્ત્રી, પુત્રાદિ તરફનો વલણવાળો ભાવ તે અશુભ ભાવ છે. તે અશુભભાવને ટાળવા સામા ભગવાન તરફ
શુભભાવમાં જોડાય, પણ આત્મા શું વસ્તુ છે ને ધર્મનો સંબંધ તો મારા આત્મા સાથે છે તેમ ન માને તેને
ભગવાનની સાચી સ્તુતિ કે ભક્તિ થઈ શકે નહીં; આ રાતી–પીળી દુનિયા કે જે સારાં શરીર, સારાં ખાવા–
પીવાનાં, હરવું–ફરવું ને મઝા કરવી એવી પચરંગી દુનિયામાં રચ્યાપચ્યા રહે તેને આ ધર્મ ક્યાંથી સમજાય? ×
તારા આત્માનો સંબંધ તારી સાથે છે, પરની સાથે નથી. તું તારા આત્માના ધર્મના સંબંધને પરની સાથે માનતો
હો, દેવ–ગુરુ શાસ્ત્રને પણ તારા આત્માના ધર્મના સંબંધરૂપે માનતો હો તો તે ખરી સ્તુતિ નથી; (તેમ
આચાર્યદેવ સમયસારજીની ૩૩ મી ગાથામાં સમજાવે છે.) ........જુઓ! આમાં કોઈ પર કરી દે નહીં તેવો
સ્વતંત્ર સ્વભાવ બતાવ્યો. જ્યારે તારો જ આત્મા સ્વરૂપની જાગૃતિ વડે પ્રયત્ન કરે અને જ્યારે મોહને ક્ષય કરે
ત્યારે જ મોહ ક્ષય થાય, પણ કોઈ પર કરી દે તેમ નથી, તેવું સ્વતંત્ર સ્વરૂપ બતાવ્યું. શ્રી સમયસારજીમાં
આચાર્યદેવે નીચલી દશાવાળાને કહ્યું કે તારામાં જેટલો સંબંધ કર તેટલી સાચી ભક્તિ છે, પર અવલંબનથી ધર્મ
નથી; પણ અંતરસ્વરૂપમાં સમ્યગ્જ્ઞાનપૂર્વક જેટલી એકાગ્રતા–સ્થિરતા તેટલો ધર્મ છે, પર તરફના વલણનો ભાવ
તે શુભભાવ–પુણ્યભાવ છે. તે અશુભરાગ ટાળીને શુભ–વિકલ્પરૂપ રાગ થાય ખરો. જો શુભરાગ ન થાય તો
પાપરાગ થાય માટે જ્ઞાની અશુભરાગ ટાળી શુભરાગમાં જોડાય ખરા, પણ તે શુભભાવ તે વિકારીભાવ છે,
સંબંધ તો આત્મા સાથે છે. *