કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૩૧ :
હવે શિષ્ય પ્રશ્ન પૂછે છે:– [કોઈક જ જીવ તત્ત્વના પ્રશ્નો પૂછવા ઉભા રહે છે. જેને તરસ લાગી હોય તે
પાણીના ધોરિયે ઉભા રહે તેમ જેને આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની તૃષા લાગી છે અને ધગશ થઈ છે તેવા કોઈક
જીવ સત્સમાગમે પૂછે છે] કે હે પ્રભુ! તમે કોને ઉપાદાન કહો છો અને કોને નિમિત્ત કહો છો, તથા તે ઉપાદાન
અને નિમિત્ત એક ઠેકાણે કયારના ભેગાં થયા છે,–બન્નેનો સંયોગ કયારનો છે?
આવા જિજ્ઞાસુ શિષ્યના પ્રશ્નનો ઉત્તર હવે કહે છે:–
ઉપાદાન નિજશક્તિ હૈ, જિયકો મૂલ સ્વભાવ;
હૈ નિમિત્ત પરયોગતેં, બન્યો અનાદિ બનાવ. ૩.
અર્થ:–ઉપાદાન પોતાની શક્તિ છે. તે જીવનો મૂળસ્વભાવ છે; અને પરસંયોગ તે નિમિત્ત છે. તેમનો
સંબંધ અનાદિથી બની રહ્યો છે. ૩.
અહીં જીવનો મૂળસ્વભાવ તે ઉપાદાન છે એમ કહ્યું છે, કેમકે અહીં જીવની મુક્તિની જ વાત લેવી છે તેથી
જીવની મુક્તિમાં ઉપાદાન શું અને નિમિત્ત શું તે બતાવ્યું છે. પરમાણુની વાત લીધી નથી. જીવનો મૂળસ્વભાવ તે
ઉપાદાન તરીકે લીધો છે. અહીં બધા દ્રવ્યોની સામાન્ય વાત નથી પણ ખાસ જીવ દ્રવ્યની મુક્તિની જ વાત છે.
જીવની પૂર્ણ શક્તિ તે ઉપાદાન છે તેની ઓળખાણ કરે તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ઉપાદાનકારણ
પ્રગટે અને મુક્તિ થાય. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર પ્રગટ કરવા તે આત્માનો મૂળસ્વભાવ છે. સ્વભાવ કહો,
શક્તિ કહો કે ઉપાદાન કહો તે બધાનો અર્થ એક જ છે.
જીવનો મૂળસ્વભાવ જ મુક્તિ કરવાનો છે, તે અંતરમાં છે. અંતરની શક્તિમાંથી મુક્તિ પ્રગટે છે પરંતુ
કોઈ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર–વાણી કે મનુષ્ય શરીર વગેરે પરની સહાયથી જીવની મુક્તિ થતી નથી.
પ્રશ્ન:–સાચા ગુરુ હોય તો ભૂલેલાને રસ્તો તો બતાવે ને! એટલી તો મદદ સદ્ગુરુએ કરીને?
ઉત્તર:–જે ભૂલ્યો છે તે પૂછીને નક્કી કરે છે, તે કોના જ્ઞાને નક્કી કરે છે? ભૂલેલાના જ્ઞાને કે ગુરુના
જ્ઞાને? ગુરુ કાંઈ સામાનાં જ્ઞાનમાં નક્કી કરાવી દેતા નથી પણ સામો જીવ પોતે પોતાના જ્ઞાનમાં નક્કી કરે છે;
માટે જે સમજે છે તે પોતાની જ ઉપાદાન–શક્તિથી સમજે છે.
જેમ કોઈને ‘સિદ્ધપુર’ જવું છે. તેણે કોઈ જાણકારને પૂછયું કે સિદ્ધપુર ક્યાં આવ્યું? ત્યારે સામાએ
જવાબ આપ્યો કે (૧) અહીંથી આઠ ગાઉ દુર સિદ્ધપુર છે, (૨) રસ્તામાં જતાં વચ્ચે બે મોટા શીતળ
છાંયાવાળા વડ આવશે પછી (૩) આગળ જતાં એક મીઠા પાણીનું અમૃતસરોવર આવશે ત્યારપછી તરત જ
સિદ્ધપુર આવશે. આ પ્રમાણે જાણકારે કહ્યું પણ તેનો વિશ્વાસ લાવી નક્કી કોણ કરે? બતાવનાર કે ભૂલેલો? જે
ભૂલ્યો છે તે પોતાના જ્ઞાનમાં નક્કી કરે છે; તેમ મુક્તિની ઝંખનાવાળો શિષ્ય મુક્તિનું અંતરકારણ અને બહારનું
કારણ શું છે તે પૂછે છે:–પ્રભુ! મારી સિદ્ધદશા કેમ પ્રગટે, તેનો ઉપાય–રસ્તો શું છે? તેનો શ્રી ગુરુ ઉત્તર આપે છે.
(૧) આત્માની ઓળખાણથી આઠ કર્મોનો નાશ કરતાં સિદ્ધદશા પ્રગટે છે. (૨) આત્માની સાચી
ઓળખાણ અને શ્રદ્ધા કરતાં સ્વભાવની પરમ શાંતિનો અનુભવ થાય છે; આત્માની શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનરૂપી બે
વડની શીતળતા સિદ્ધદશાના માર્ગમાં આવે છે (૩) ત્યારપછી આગળ વધતાં ચારિત્રદશા પ્રગટે છે એટલે કે
સ્વરૂપ રમણતારૂપ અમૃતસરોવર આવે છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પૂરો થતાં
કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધદશા પ્રગટે છે. આમાં ઉપાદાન નિમિત્ત સિદ્ધ કરવાં છે. જ્યારે શિષ્ય તૈયાર થઈને શ્રી ગુરુ
પ્રત્યે પૂછે છે કે પ્રભુ! મુક્તિ કેમ થાય? ત્યારે શ્રી ગુરુ તેને મુક્તિનો ઉપાય બતાવે છે, પરંતુ જે રીતે ઉપાય
બતાવ્યો તે રીતે વિશ્વાસ લાવીને નક્કી કોણ કરે? બતાવનાર કે ભૂલેલો? જે પોતાના જ્ઞાનમાં ભૂલ્યો છે તે જ
સાચી સમજણથી ભૂલ ટાળીને પોતાના જ્ઞાનમાં નક્કી કરે છે.
આ તો મુક્તિનો ઉપાય છે, તેનો મહિમા આવવો જોઈએ. જેમ હીરા–માણેકની કિંમત જાણે અને હીરાની
દુકાને બેસે તો ઝટ લાખો રૂપીઆની પેદાશ થાય અને લુગડાંંને મેલ ન ચોંટે, પણ કંદોઈની દુકાને બેસે તો ઝટ
પેદાશ ન થાય અને લુગડાંંને મેલ ચોંટે, તેમ જો આત્માના ચૈતન્યસ્વભાવને ઓળખીને તેની કિંમત કરે તો
મોક્ષરૂપી આત્મલક્ષ્મી ઝટ મળે, સ્વરૂપની શક્તિનુ ભાન તે હીરાનો વેપાર છે તેમાં મુક્તિલક્ષ્મી ઝટ મળે છે અને
આત્માને કર્મમળ ચોંટતો નથી. આત્માના ભાન વગર કદી મુક્તિ થતી નથી અને કર્મમળ ચોંટે છે.
આત્માના અંતરમાંથી આત્માના ગુણને ગ્રહી શકાય છે માટે આત્મા ઉપાદાન છે. જેમાંથી ગુણનું ગ્રહણ
થાય તે ઉપાદાન છે. ચિદાનંદ ભગવાન આત્મા પોતાની અનંતશક્તિથી દેહમાં બિરાજે છે, તેને ઓળખીને
તેમાંથી