: ૩૦ : ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક કારતક : ૨૪૭૨
આ સંબંધમાં આગળ ૪૨ માં શ્લોકમાં એમ આવશે કે ‘ઉપાદાન અને નિમિત્ત તો બધા જીવોને હોય છે
પણ જે વીર છે તે નિજશક્તિને સંભાળી લે છે અને ભવનો પાર પામે છે.’ આમાં નિજશક્તિની સંભાળ કરવી
તે ઉપાદાનકારણ છે, અને તે જ મુક્તિનું કારણ છે. આત્મામાં શક્તિ તો બધી પડી છે પણ તે શક્તિની પોતે
જ્યારે સંભાળ કરે ત્યારે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–સ્થિરતારૂપ મુક્તિનો ઉપાય થાય, પણ પોતાની શક્તિની સંભાળ કર્યા
વગર મુક્તિનો ઉપાય થાય નહિ; એ બતાવવા માટે આ સંવાદમાં ઉપાદાન નિમિત્તની સામસામી દલીલો ચાલશે
અને શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવાન તરફથી ફેંસલો મળશે, તેમાં ઉપરનું કથન સિદ્ધ થશે.
આત્માનો ઉપાદાનસ્વભાવ મન, વાણી, દેહ વગરનો છે, તેને કોઈ પરવસ્તુની સહાય નથી. આવી સહજ
શક્તિનું જે ભાન કરે તે ઉપાદાન સ્વભાવને જાણે, ઉપાદાન સ્વભાવને જાણ્યો તે ઉપાદાનકારણ થયું અને તે
વખતે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે જે હાજર હોય તે નિમિત્ત કહેવાય છે. ઉપાદાન–નિમિત્તની આ વાત બહુ સરસ
સમજવા જેવી છે. શાસ્ત્રના આધારોથી અપૂર્વ કથન કર્યું છે. તેમાં પ્રથમ મંગળિકરૂપે શ્લોક કહે છે:–
–દોહરા–
પાદ પ્રણમિ જિનદેવકે, એક ઉકિત ઉપજાય;
ઉપાદાન અરુ નિમિત્તકો, કહું સંવાદ બનાય. ૧.
અર્થ:–જિનદેવના ચરણે પ્રણામ કરીને એક અપૂર્વ કથન તૈયાર કરું છું; ઉપાદાન અને નિમિત્તનો સંવાદ
બનાવીને તે કહું છું.
આ વાત સમજવા માટે જીવ ઊંડો ઉતરીને વિચાર કરે તો તેનું રહસ્ય સમજાય. જેમ અર્ધો મણ દહીંની
છાશમાંથી માખણ કાઢવા માટે ઉપરટપકે હાથ ફેરવે તો માખણ નીકળે નહિ પણ છાશને હલાવીને પછી અંદર ઊંડો
હાથ નાખીને ડોળે ત્યારે માખણ ઉપર આવે પરંતુ જો શિયાળામાં ટાઢને કારણે આળસ કરીને ઊંડો હાથ ન નાંખે તો
છાશમાંથી માખણ નીકળે નહિ; તેમ જૈનશાસનમાં જૈનપરમાત્મા સર્વજ્ઞદેવે કહેલા તત્ત્વોમાંથી જો ઊંડી તર્કબુદ્ધિવડે
વિચાર કરીને માખણ કાઢે તો મુક્તિ થાય. શ્લોકમાં ‘ઉક્તિ’ શબ્દ વાપર્યો છે તેનો એ રીતે અર્થ કર્યો.
જિનદેવ સર્વજ્ઞવીતરાગ ભગવાનના ચરણકમળમાં પ્રણમીને એટલે વિશેષ પ્રકારે નમસ્કાર કરીને હું એક
યુક્તિ બનાવું છું એઈલે તર્કનું દોહન કરૂં છું. આ સંવાદમાં યુક્તિવડે વાત કરી છે માટે સમજનારે પણ તર્ક અને
યુક્તિવડે સમજવાની મહેનત કરવી પડશે. એમને એમ ઉપરટપકે સાંભળવાથી નહિ સમજાય. જેમ છાશને
વલોવે તો માખણ નીકળે તેમ પોતે જ્ઞાનમાં વિચાર કરીને સમજે તો સાચું તત્ત્વ મળે. જેમ ઘરનું માણસ ગમે
તેવો પોચો ગરભલા જેવો રોટલો કરી દે પરંતુ તે કાંઈ ખાઈ ન દે, પોતાને જાતે ખાવો પડે, તેમ શ્રી સદ્ગુરુ ગમે
તેવી સહેલી ભાષા કરે પરંતુ ભાવ તો પોતાને સમજવા પડશે. તત્ત્વ સમજવા માટે પોતામાં વિચાર કરવો
જોઈએ. જેમને કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનરૂપી આત્મલક્ષ્મી પ્રગટી છે એવા શ્રી સર્વજ્ઞ વીતરાગ પરમાત્માને
નમસ્કાર કરીને તેમની કહેલી વાતને ન્યાયની સંધિથી યુક્તિપૂર્વક હું [ભૈયા ભગવતીદાસજી] ઉપાદાન–
નિમિત્તના સંવાદરૂપે કહીશ.
–પ્રશ્ન–
પૂછત હૈ કોઉ તહાં, ઉપાદાન કિહ નામ;
કહો નિમિત્ત કહિયે કહા, કબકે હૈ ઈહ ઠામ. ૨.
અર્થ:–ત્યાં કોઈ પૂછે છે કે–ઉપાદાન કોનું નામ? નિમિત્ત કેને કહીએ? અને તેમનો સંબંધ કયારથી છે તે કહો.
ઉપાદાન એટલે શું તે ઘણા લોકો જાણતા નથી; ચોપડામાં ઉપાદાનનું નામ પણ ક્યાંય આવે નહિ. દયા
વગેરે કરીએ તો ધર્મ થાય એમ તો ઘણા લોકો સાંભળે છે અને માને છે, પરંતુ આ ઉપાદાન શું અને નિમિત્ત શું
તેનું સ્વરૂપ જાણતા નથી. તેથી તે ઉપાદાન અને નિમિત્તનું સ્વરૂપ આ સંવાદમાં બતાવ્યું છે.
દહીં થવામાં, દુધ તે ઉપાદાન છે અને છાશ તે નિમિત્ત છે. દહીં થાય છે તે દુધમાંથી થાય છે, છાશમાંથી
થતું નથી. જો છાશમાંથી થતું હોય તો પાણીમાં છાશ નાખવાથી પણ દહીં થવું જોઈએ પરંતુ એમ થતું નથી; તેમ
શિષ્યના આત્માની પર્યાય પલટીને મોક્ષ થાય છે કાંઈ ગુરુનો આત્મા પલટીને શિષ્યની મોક્ષદશારૂપે થતો નથી.
શિષ્યનો આત્મા પોતાનું ઉપાદાન છે, તે પોતે સમજીને મુક્ત થાય છે પરંતુ ગુરુના આત્મામાં શિષ્યની કોઈ
અવસ્થા થતી નથી.
ઉપાદાન=[ઉપ+આદાન] ઉપ એટલે સમીપ અને આદાન એટલે ગ્રહણ થવું તે; જે પદાર્થના સમીપમાંથી
કાર્યનું ગ્રહણ થાય તે ઉપાદાન છે; અને તે વખતે જે પરપદાર્થની અનુકૂળ હાજરી હોય તે નિમિત્ત છે.