કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૩૩ :
આત્માનો સ્વભાવ સમજનારા જ્ઞાનીઓને પોતાના પક્ષમાં રાખીને ઉપાદાન કહે છે કે હે નિમિત્ત! તું
ગૂમાન કેમ કરે છે? તારૂં ગૂમાન મિથ્યા છે. જગતના અજ્ઞાનીનાં ટોળાં તને જાણે તેમાં તારી શું કિંમત? પણ
મને બધા જ્ઞાનીઓ જાણે છે. રાખ તો ઘરેઘરે ચૂલામાં હોય તેથી કાંઈ રાખ કિંમતી ગણાય નહિ અને હીરાના
વેપારી થોડા હોય તેથી કાંઈ હીરાની કિંમત ઘટી જાય નહિ. તેમ જગતના ઘણા જીવો પરથી કામ થાય એમ માને
તેથી કાંઈ પરથી કાર્ય થઈ જાય નહિ. ઉપાદાન સ્વભાવની વાત તો જ્ઞાનીઓજ જાણે, અજ્ઞાનીઓને તેના પત્તા
ન ખાય.
નિમિત્તથી કાર્ય થાય નહિ છતાં જ્યારે પોતે સમજે ત્યારે સાચા જ ગુરુનું નિમિત્ત હોય.... ગુરુથી જ્ઞાન
નહિ અને ગુરુવિના જ્ઞાન નહિ. સાચા ગુરુ વિના ત્રણકાળમાં જ્ઞાન થાય જ નહિ અને ત્રણકાળમાં ગુરુ કોઈને
જ્ઞાન આપે નહિ. જ્યારે જીવ પોતાની શક્તિથી સાચી ઓળખાણ કરે ત્યારે સત્પુરુષની જ વાણીની હાજરી હોય
પરંતુ સત્પુરુષની વાણીથી જીવ સમજતો નથી. જીવ પોતાથી ન સમજે તો વાણીને નિમિત્ત કહેવાય નહિ.
પ્રશ્ન:–નિમિત્ત વગર થાય નહિ અને નિમિત્તથી થાય નહિ–એમ બે વાત આપ કરો છો, તે બેમાંથી કઈ
વાત રાખવી?
ઉત્તર:–બંને રાખવી, એટલે કે નિમિત્ત હાજર હોય છે ખરૂં, અને નિમિત્તથી કાંઈ કાર્ય થતું નથી એમ બંને
પડખાં સમજવાં. જેમ બે આંખવાળો હોય તે બધું બરાબર જાણે, એમ આંખ અંધ હોય તો બાડો, તે બરાબર
જોઈ શકે નહિ, અને બંને આંખ અંધ હોય તો આંધળો, તે કાંઈ વસ્તુ જ ન જોઈ શકે. તેમ ઉપાદાન નિમિત્ત
બંનેને જેમ છે તેમ જાણે તો બરાબર જાણનાર [સમ્યગ્જ્ઞાની] છે. નિમિત્ત નથી એમ માને અથવા તો નિમિત્તથી
કાર્ય થાય એમ માને તો (દ્રષ્ટાંતના બાડાની જેમ) તેના જ્ઞાનમાં ભૂલ છે. અને નિમિત્ત–ઉપાદાન કાંઈ છે જ
નહિ–એમ બંનેને ન જાણે તે અંધની જેમ જ્ઞાન વગરનો છે.
પ્રથમ બે આંખ વડે બધું બરાબર જાણીને પછી ખાસ પદાર્થ તરફની એકાગ્રતા ખાતર બીજા પદાર્થ તરફ
આંખ મીંચે–તો તે બરાબર છે, તેમ પહેલાંં ઉપાદાન નિમિત્તને બરાબર જાણીને પછી ઉપાદાનસ્વરૂપમાં એકાગ્રતા
કરવા માટે નિમિત્તનું લક્ષ છોડી દેવું તે બરાબર છે. પણ પ્રથમ ઉપાદાન–નિમિત્ત બધું જેમ છે તેમ જાણવું જોઈએ.
જ્યારે આત્માના સ્વભાવનું ભાન કરે ત્યારે નિમિત્ત હોય છે એમ જ્ઞાન કરવા માટે બંને છે, પણ
આદરવા માટે બંને નથી, આદરવા માટે ઉપાદાન છે, નિમિત્ત હેય છે. ઉપાદાનની શક્તિથી કાર્ય થાય છે. જેઓ
સમ્યગ્જ્ઞાની છે એટલે કે આત્માના ઓળખનારા છે તેઓ જ ઉપાદાનની શક્તિ જાણે છે.
નિમિત્ત કહે છે કે:–
કહૈ જીવ સબ જગતકે, જો નિમિત્ત સોઈ હોય;
ઉપાદાનકી બાતકો, પૂછે નાહીં કોય. ૬.
અર્થ:–જગતના સર્વ જીવ કહે છે કે જેવું નિમિત્ત હોય તેવું કાર્ય થાય; ઉપાદાનની વાતનું તો કોઈ કાંઈ
પૂછતું નથી.
નિમિત્ત પોતાનું બળવાનપણું બતાવવા દલીલ કરે છે કે–જો અનુકૂળ સારૂં નિમિત્ત હોય તો કામ થાય,
રોટલા વગેરે મળે તો જીવન રહે, મનુષ્યદેહ મળે તો મુક્તિ થાય, કાળ સારો હોય તો ધર્મ થાય–આમ આખી
દુનિયા કહે છે, પરંતુ મનુષ્ય શરીર વગર મુક્તિ થાય એમ કોણ કહે છે? માટે જુઓ! શરીરના નિમિત્તથી જ
કામ થાય છે ને? વળી જો નિમિત્તથી તમે કાંઈ ન માનતા હો, તો ભગવાનની પ્રતિમાને કેમ માનો છો? માટે
નિમિત્તનું જ જોર છે!
નિમિત્તની દલીલ બરાબર નથી. જૈનો ભગવાનની પ્રતિમાના કારણે કે તે તરફના રાગના કારણે ધર્મ
માનતા નથી. પ્રતિમાજી તરફનો શુભરાગ તે અશુભ રાગથી બચવા માટે છે. જૈન એટલે કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ કદી
પણ રાગથી કે પરથી ધર્મ માનતા નથી, જૈન તો આત્માના સ્વભાવથી ધર્મ માને છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ પોતાના સ્વભાવના ભાન પછી જ્યારે તદ્ન શુદ્ધ સ્વભાવના અનુભવમાં ઠરી ન શકે
ત્યારે અશુભરાગ છોડીને શુભરાગ તેમને આવે છે અને તે રાગમાં સામે વીતરાગ પ્રતિમા નિમિત્તરૂપ હોય છે.
પોતે અશુભભાવથી બચે છે તેટલો પોતાને લાભ છે; પરંતુ પ્રતિમાથી કે જે રાગ રહ્યો તેનાથી આત્માને લાભ
માને તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને શુભરાગ આવે ત્યાં વચ્ચે પ્રતિમા નિમિત્તરૂપ આવે આમ ન જાણે તોય
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. આમાં નિમિત્તનું જ્ઞાન કરવાનું આવ્યું પણ નિમિત્તથી કાંઈ કાર્ય થાય–એમ આવ્યું નહિ.