: ૩૪ : ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક કારતક : ૨૪૭૨
આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ પછી જ્યાંસુધી સ્વરૂપની પૂરી ભક્તિ ન થાય અર્થાત્ વીતરાગતા ન થાય
ત્યાંસુધી વચ્ચે શુભરાગ આવ્યા વગર રહે નહિ, અને શુભરાગના નિમિત્તો પણ આવે જ, પરંતુ રાગથી કે
નિમિત્તથી જૈન–સમકિતી ધર્મ માનતા નથી, રાગથી કે નિમિત્તથી જે ધર્મ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
નિમિત્ત કહે છે કે ભલે રાગથી કે નિમિત્તથી સમકિતી ધર્મ નથી માનતા, પરંતુ સામે જો સોય પડી હશે
તો સોયનું જ્ઞાન થશે કે કાતરનું? સામે માણસનું ચિત્ર જોઈને માણસનું જ્ઞાન થશે કે બીજું? માટે સામે જેવું
નિમિત્ત હોય તેવું જ જ્ઞાન થાય એટલે કે નિમિત્તથી જ જ્ઞાન થાય છે–માટે નિમિત્તનું જોર છે. આવી નિમિત્તની
દલીલ છે. નિમિત્તની પડ લાંબી છે, અજ્ઞાનીઓ નિમિત્તથી જ થાય એમ માનનારા છે.
ઉપાદાનને જાણનારા જ્ઞાનીઓ કહે છે કે–નિમિત્તથી જ્ઞાન થતું જ નથી, પણ ઉપાદાનની શક્તિથી જ થાય
છે. જ્ઞાન તો પોતાની સ્મૃતિથી થાય છે, સોય દેખવાથી જ્ઞાનની સ્મૃતિ થઈ નથી. સોય જોવાનું કામ જ્ઞાને કર્યું કે
સોયે? જ્ઞાનથી જ જાણવાનું કાર્ય થયું છે. જો સોયથી જ્ઞાન થતું હોય તો આંધળા પાસે સોય મૂકતાં તેને તે
સંબંધી જ્ઞાન થવું જોઈએ, પરંતુ તેમ થતું નથી; કેમકે આંધળામાં જ શક્તિ નથી. સોય તો જડ છે, જડમાંથી જ્ઞાન
આવે નહિ. અજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ પર–નિમિત્ત ઉપર પડી હોવાથી તે સ્વાધીન જ્ઞાનને જાણતો નથી, તેથી તે પરના
કારણે જ્ઞાન થયું–એમ માને છે. ઉપાદાન સ્વરૂપની વાત પણ જગતના અજ્ઞાનીઓ પૂછતા નથી; “ચોખા અગ્નિ
વગર પાકે? ન જ પાકે, માટે ચોખા અગ્નિથી પાકયા કે ચોખાથી? ” અગ્નિથી ચોખા પાકયા એમ આંધળી
દ્રષ્ટિએ દેખાય તેવું છે. પરંતુ દેખતી દ્રષ્ટિએ તો ચોખા ચોખાથી જ પાકયા છે, પાકરૂપ અવસ્થા ચોખામાં જ થઈ
છે, અગ્નિમાં નથી થઈ. ચોખામાં જ સ્વત: પાકવાની શક્તિ છે તેથી તે પાકયા છે, અગ્નિ કે પાણીથી તે પાકયા
નથી. તેવી જ રીતે રોટલી પોતાથી પાકી છે અગ્નિ કે તાવડીથી પાકી નથી.
નિમિત્ત દલીલ મૂકે છે કે:–હે ઉપાદાન! રોટલી પોતાથી પાકી છે, અગ્નિથી રોટલી પાકી નથી–એમ
જગતમાં કોણ કહે છે? તું આખા સંસારને પૂછી જો. ‘ઘઉંના પરમાણુઓની પાકી અવસ્થા થવાની હતી ત્યારે
તાવડી અને અગ્નિની હાજરી હતી–પણ તેનાથી રોટલી થઈ નથી’ આવી તારી લાંબી લાંબી વાત જગતમાં કોણ
કરે છે? સીધી અને ટુંકી વાત છે કે અગ્નિથી રોટલી પાકી, એમાં પૂછવું છે શું? માટે ઉપાદાનની શક્તિથી જ કાર્ય
થાય છે એ વાત ખોટી છે.
હવે ઉપાદાન જવાબ આપે છે:–
ઉપાદાન બિન નિમિત્ત તું કર ન સકૈ ઈક કાજ;
કહા ભયો જગ ના લખૈ, જાનત હૈ જિનરાજ. ૭.
અર્થ:–ઉપાદાન કહે છે, અરે નિમિત્ત! એક પણ કાર્ય ઉપાદાન વિના થઈ શકતું નથી, જગત ન જાણે તેથી
શું થયું? જિનરાજ તે જાણે છે. ૭.
ઉપાદાન શ્રીજિનરાજને પોતાના પક્ષમાં રાખીને વાત કરે છે. અરે નિમિત્ત! તું રહેવા દે. જગતના દરેક
પદાર્થનાં કાર્ય પોતાની શક્તિથી જ થઈ રહ્યાં છે. કોઈ પર તેને શક્તિ આપતું નથી. જો જીવ આવું સ્વરૂપ સમજે
તો પોતાના ભાવ તરફ જોવાનો તેને અવકાશ રહે, અને પોતાના ભાવમાં દોષ ટાળીને ગુણ કરે. પરંતુ કર્મો મને
હેરાન કરે અને સદ્ગુરુ મને તારે–એમ જો નિમિત્તથી કાર્ય થતું માને તો તેમાં ક્યાંય પોતે તો આવ્યો જ નહિ,
પોતાના સામે જોવાનો અવકાશ જ તેમાં ન રહ્યો, અને પરાધીન દ્રષ્ટિ જ રહી.
રોટલી અગ્નિથી પાકી નથી પણ પોતામાં જ ત્રેવડ છે તેથી તે પાકી છે, અગ્નિ અને તાવડી હોય છતાં
કાંઈ રેતી પાકે નહિ કેમકે તેનામાં તેવી શક્તિ નથી. પાકી પર્યાય થઈ તે રોટલીની થઈ છે કે તાવડીની? રોટલી
પોતે તે પર્યાયરૂપે થઈ છે માટે રોટલી સ્વયં પાકી છે.
જો શિષ્યના જ ઉપાદાનમાં સમજવાની ત્રેવડ ન હોય તો ગુરુ શું કરે? શ્રીગુરુ લાખ પ્રકારે વાત કરે
પરંતુ શિષ્યને પોતાની ત્રેવડ વગર સમજાય નહિ, એટલે ઉપાદાન વગર એક પણ કાર્ય થાય નહિ.
નિમિત્તે કહ્યું હતું કે જગતના પ્રાણીઓ ઉપાદાનની વાત પણ જાણતા નથી; ઉપાદાન કહે છે કે–જગતના
અંધ પ્રાણીઓ ઉપાદાનનું સ્વરૂપ ન જાણે તેથી શું? પરંતુ ત્રિલોકનાથ તીર્થંકર મને જાણે છે. જગતના ઘણા
આંધળાઓ તને માને તેમાં તારૂં શું વળ્યું? મારે તો એક ત્રિલોકનાથ સર્વજ્ઞદેવ બસ છે. હજારો ગાડરડાં હોય
પણ એક સિંહ તેની સામે બસ છે. જ્યાં સિંહ આવે ત્યાં બધાય ગાડરડાં પૂછડાં લઈને ભાગી જાય, તેમ
“નિમિત્તથી કામ થાય” એવો અભિપ્રાય જગતના અનંત જીવોનો છે પરંતુ તે બધા અજ્ઞાની છે તેથી