કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૩૫ :
તેમનો અભિપ્રાય સાચો નથી, અને “ઉપાદાનની શક્તિથી જ સર્વ કાર્ય થાય” એમ માનનાર થોડા જ જીવો છે
તોપણ તેઓ જ્ઞાની છે, તેમનો અભિપ્રાય સાચો છે. સત્યને સંખ્યા સાથે સંબંધ નથી.
છપ્પનિયાના દુષ્કાળ વખતે ઢોરમાં ઉભા રહેવાની પણ શક્તિ રહી ન હતી, તેને સાંગડા નાંખીને ઉભા
કરે તો પણ પાછા પડી જાય. જ્યાં ભૂખ્યા ઢોરમાં પોતામાં જ ઉભા રહેવાની શક્તિ ન હોય ત્યાં સાંગડા વડે તેને
કેમ ઉભા રાખી શકાય? જો ઉપાદાનમાં જ શક્તિ હોય તો કાર્ય થાય છે, પરંતુ જો ઉપાદાનમાં જ શક્તિ ન હોય
તો કોઈ નિમિત્તવડે કાર્ય થઈ શકતાં નથી.
આત્માના સ્વભાવથી જ આત્માનાં બધાં કામ થાય છે. પુણ્ય–પાપના પરિણામ પોતાના કરવાથી થાય
છે. પોતે જેવા પરિણામ કરે તેવા થાય છે. બીજા જીવોના આશીર્વાદ મળી જાય તો પુણ્ય થાય અને પુણ્યનો સમુદ્ર
ફાટીને આત્માની મુક્તિ થાય–એ વાત ખોટી છે. આત્માનું કાર્ય પરાધીન નથી. ભગવાનની સાક્ષાત્ હાજરી પણ
તેને તારવા સમર્થ નથી, અને માથું કાપનાર દુશ્મન પણ તને ડુબાડવા સમર્થ નથી. ‘દરેક પદાર્થ ભિન્ન છે, હું
જુદો આત્મા અને તું જુદો આત્મા, હું તને કાંઈ કરી શકું નહિ, તારા ભાવે તું સમજ તો તારૂં કલ્યાણ થાય’ એમ
ભગવાન તો સ્વતંત્રતા જાહેર કરીને ઉપાદાન ઉપર જવાબદારી નાંખે છે. ઉપાદાનની જાગૃતિ વગર કદી પણ
કલ્યાણ થતું નથી.
નિમિત્ત કહે છે:–
દેવ જિનેશ્વર ગુરુ યતી, અરૂ જિન આગમ સાર;
ઈહ નિમિત્ત તેં જીવ સબ, પાવત હૈં ભવ પાર. ૮.
અર્થ:–નિમિત્ત કહે છે કે જિનેશ્વરદેવ, નિર્ગ્રંથ ગુરુ અને વીતરાગનાં આગમ ઉત્કૃષ્ટ છે; એ નિમિત્તોવડે
સર્વે જીવ ભવનો પાર પામે છે.
જિનેશ્વરદેવ શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવાનને માન્યાવગર કદી આત્માની મુક્તિ ન થાય; કાંઈ કુદેવાદિને માનવાથી
મુક્તિ થાય નહિ, માટે પહેલાંં જિનેશ્વરદેવને ઓળખવા જોઈએ. આ રીતે પહેલાંં નિમિત્તની જરૂર તો આવી ને?
નિમિત્તની જરૂર આવે છે માટે પચાસ ટકા મારી મદદથી કાર્ય થાય છે–આમ નિમિત્તની દલીલ છે.
અહીં, જીવ જ્યારે પોતાનું કલ્યાણ કરે ત્યારે નિમિત્ત તરીકે શ્રીજિનેશ્વરદેવ જ હોય, તે સિવાય કુદેવાદિ
તો નિમિત્ત તરીકે ન જ હોય–એટલું ખરૂં છે, પરંતુ શ્રીજિનેશ્વરદેવ આત્માનું કલ્યાણ કરી દે અગર તો પચાસ
ટકા મદદ કરે એ વાત ખરી નથી.
સાચા દેવ, નિર્ગ્રંથગુરુ અને ત્રિલોકનાથ પરમાત્માના મુખથી નીકળેલ ધ્વનિ તે આગમસાર–એ ત્રણ
નિમિત્તો વગર મુક્તિ ન થાય. અહીં ‘આગમસાર’ કહ્યું છે, એટલે આગમના નામે બીજા અનેક પુસ્તકો હોય
તેની વાત નથી પણ સર્વજ્ઞની વાણીથી પરંપરા આવેલ સત્–શાસ્ત્રોની વાત છે; બીજા કોઈ કુદેવ–કુગુરુ કે
કુશાસ્ત્ર તો સતનું નિમિત્ત પણ થઈ શકે નહિ, સત્દેવાદિ જ સતનું નિમિત્ત હોય. આટલી વાત તો સાચી છે; તેને
જ વળગીને નિમિત્ત કહે છે કે ભાઈ, ઉપાદાન! બહુ ન ફાટીએ, એકાંત પોતાનું જ ન તાણીએ, કાંઈક નિમિત્તનું
પણ રાખીએ! એટલે કે નિમિત્તની પણ મદદ છે એમ તે કહેવા માગે છે.
નિમિત્તની દલીલનો એક અંશ એટલો સાચો છે કે–આત્મકલ્યાણમાં સાચા જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર નિમિત્તરૂપે
હાજર હોય, એની હાજરી વગર ત્રણકાળમાં કોઈ મુક્તિ પામે નહિ. બધા માર્ગો સરખા જ છે–એમ માનનાર તો
ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં સમ્યગ્દર્શન પામે નહિ, ઊલટો મિથ્યાત્વના મહાપાપની પુષ્ટિ કરે; એટલે સર્વજ્ઞ વીતરાગ
દેવ, સાધક સંતમુનિ, અને સર્વજ્ઞની વાણી જ નિમિત્ત હોય એટલું તો સાચું પરંતુ તેનાથી આત્માનું કલ્યાણ થાય
નહિ, તે કોઈ આત્મહિતમાં મદદ કરે નહિ. કલ્યાણ તો આત્મા પોતે પોતાથી સમજે તો જ થાય.
સમજવાની શક્તિ તો બધા આત્મામાં ત્રિકાળ છે. જ્યારે તે શક્તિની સંભાળ કરીને આત્મા સમજે ત્યારે
નિમિત્તરૂપે પરવસ્તુ સાચા દેવ વગેરે જ હોય. કુદેવાદિને માનતો હોય અને સાચું સમજે એમ ન જ બને. આ
વાતને આગળ કરીને નિમિત્ત એમ કહે છે કે પહેલાંં મારી જ જરૂર છે, મારાથી જ કલ્યાણ થાય છે.
ઉપાદાન તેની એ દલીલ તોડી નાંખે છે:–
યહ નિમિત્ત ઈહ જીવકે, મિલ્યો અનંતી બાર;
ઉપાદાન પલટયો નહિ, તો ભટક્યો સંસાર. ૯.
અર્થ:–ઉપાદાન કહે છે કે એ નિમિત્તો આ જીવને અનંતીવાર મળ્યાં, પણ ઉપાદાન–જીવ પોતે પલટયો
નહીં તેથી તે સંસારમાં ભટક્યો.
જો દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું નિમિત્ત આત્માનું કલ્યાણ કરી દેતા હોય તો, આ જીવ સાક્ષાત્ ત્રણલોકના નાથ
પાસે અનંતવાર ગયો, છતાં સમજ્યા વગર ધોયેલ મૂળા જેવો