: ૩૬ : ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક કારતક : ૨૪૭૨
પાછો આવ્યો. ઉપાદાન પોતાની શક્તિથી સમજ્યો નહિ. ભગવાન કંઈક અપૂર્વ સ્વરૂપ કહે છે–એમ પરમાર્થ
સમજવાની દરકાર ન કરી અને વ્યવહારની પોતે માની રાખેલી વાત આવતાં એમ માની લે છે કે–હું આમ જ
કહેતો હતો, તે જ ભગવાને કહ્યું–એમ પોતાના ગજથી ભગવાનનું માપ કરી ઊલટું પકકડને દ્રઢ કરે છે. નિમિત્ત
તો સર્વોત્કૃષ્ટ છે, છતાં ઉપાદાન ન પલટે તો સમજાય નહિ. અનંતવાર સાચા મણી રત્નોની સામગ્રી વડે સાક્ષાત્
તીર્થંકરની પૂજા કરી પણ નિમિત્તના અવલંબન રહિત પોતાનું સ્વાધીન સ્વરૂપ ન સમજ્યો તેથી ધર્મ ન થયો,
ત્યાં તીર્થંકર શું કરે?
વળી સાચા જ્ઞાની ગુરુ અને સત્શાસ્ત્રો પણ અનંતવાર મળ્યાં, પણ પોતે અંતરથી સ્વભાવને સમજીને
પોતાની દશા પલટાવી નહિ તેથી જીવ સંસારમાં જ ભટક્યો.
નિમિત્તે કહ્યું હતું કે–દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના નિમિત્તને પામીને જીવ ભવપાર પામે છે. તેની વિરુદ્ધમાં ઉપાદાને
કહ્યું કે ઉપાદાન–જીવ પોતે ધર્મ ન સમજ્યો તો સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર મળવા છતાં તે સંસારમાં રખડે છે. જો
જીવ પોતે સત્ સમજે તો દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને સમજવાનું નિમિત્ત કહેવાય, પણ જો જીવ સમજે જ નહિ તો નિમિત્ત
પણ કેમ કહેવાય? ઉપાદાન જો પોતે કાર્યરૂપે થાય તો સામી ચીજને નિમિત્ત કહેવાય, પણ ઉપાદાન પોતે કાર્યરૂપ
થાય જ નહિ તો નિમિત્ત પણ કહેવાય નહિ. પેંથીએ–પેંથીએ તેલ નાખીને સુંદર માથું કર્યું–એમ ક્યારે કહેવાય?
કે જો માથામાં વાળની પેંથીઓ હોય તો, પણ જો માથે વાળ જ ન હોય તો ઉપમા કોને? તેમ સામી ચીજને
‘નિમિત્ત’ એવી ઉપમા ક્યારે અપાય કે જો ઉપાદાન પોતે જાગૃત થઈને સમજે તો સામાને નિમિત્તની ઉપમા
અપાય, પરંતુ ઉપાદાન જ ન હોય તો નિમિત્ત શેનું કહેવાય? માટે કાર્ય તો ઉપાદાનને જ આધીન થાય છે.
સાચા દેવ ગુરુ શાસ્ત્રના નિમિત્ત વગર તો કદી પણ સત્ય ન જ સમજાય, પરંતુ તેથી પોતાની
સમજવાની તૈયારી થાય ત્યારે કોઈ દેવ ગુરુ શાસ્ત્રને શોધવા જવું પડે એવું ઉપાદાન પરાધીન નથી. પોતાની
તૈયારી હોય ત્યાં નિમિત્તનો જોગ જરૂર હોય જ એવો નિયમ છે. ધર્મક્ષેત્ર મહાવિદેહમાં વીસ મહા ધર્મધૂરંધર
તીર્થંકરો અનાદિ હોય જ છે. મહાવિદેહમાં તીર્થંકરો ન હોય તેમ કદી ન બને. જો પોતાની તૈયારી હોય તો ગમે
ત્યાં સત્ નિમિત્તનો જોગ બને જ. અને જો પોતાની તૈયારી ન હોય તો સત્ નિમિત્તનો જોગ બને છતાં પણ
પોતાને સત્નો લાભ ન થાય.
અહીં આ સંવાદમાં નિમિત્ત તરફની દલીલ કરનાર જીવ એવો લીધો છે કે તે ડાહ્યો છે, સમજવા ખાતર
દલીલ કરે છે, તે છેવટે ઉપાદાનની બધી સાચી વાત કબૂલ કરશે. તે એવો હઠાગ્રહી નથી કે પોતાનું જ ખેંચ્યા કરે.
સત્ય–અસત્યનો નિર્ણય કરીને સત્યનો તુરત જ સ્વીકાર કરે એવા જ જીવની અહીં વાત છે.
દેહાદિની ક્રિયાથી મુક્તિ થાય કે પુણ્યથી ધર્મ થાય એવા પોતાના ઊંધી માન્યતાના ખીચડા જીવે રાખ્યા,
તો ભગવાન પાસે જઈને તેમનો ઉપદેશ સાંભળવા છતાં પણ ધર્મનો કિંચિત્ લાભ જીવને ન થયો. ભગવાન તો
કહે છે–દેહની ક્રિયા આત્મા કરી જ શકતો નથી અને પુણ્ય તે વિકાર છે તેનાથી આત્મધર્મ નથી–આવી વાત તેને
બેઠી નહિ. જો પોતે સમજે તો લાભ થાય અને ત્યારે ભગવાન વગેરેને નિમિત્ત કહેવાય; સાચા નિમિત્ત વગર
જ્ઞાન ન થાય પરંતુ સાચા નિમિત્ત હોવા છતાં પોતે ન સમજે તોપણ જ્ઞાન થાય નહિ એટલે નિમિત્તથી જ્ઞાન
થાય નહિ. તો પછી નિમિત્તે શું કર્યું? એ તો માત્ર હાજરીરૂપે જુદું લટકી રહ્યું.
સામાન્ય રીતે માણસો પણ ઘણી વાર કહે છે કે “મેં તો એને ઘણું કહ્યું પણ એ મીંઢ થઈ ગયો” એટલે કે
મારા કહેવાની તેના ઉપર જરાય અસર ન થઈ. પરંતુ ભાઈ રે! તે માને તો પણ તેના ભાવે માને છે અને ન
માને તોપણ તેના ભાવે તેમ કરે છે, કોઈની અસર બીજા ઉપર થતી જ નથી. નિમિત્ત અને ઉપાદાન બંને સ્વતંત્ર
પદાર્થો છે.
જીવને સમજવાનાં નિમિત્તો અનંતવાર મળ્યા છતાં પોતાની ઉપાદાન શક્તિથી પોતે સમજ્યો નહિ તેથી
તે સંસારમાં રખડયો, માટે નિમિત્તની કાંઈ અસર ઉપાદાન ઉપર નથી.
શ્રાવણ વદ–૧૪ તા– ૬–૯–૪૫
ઉપાદાન–નિમિત્તનો સંવાદ વંચાય છે, નવ દોહાનું વ્યાખ્યાન થઈ ગયું છે. ઉપાદાન એટલે શું? જે
પોતાના સ્વભાવથી કામ કરે તે ઉપાદાન છે અને તે કામ વખતે સાથે બીજી ચીજ હાજર હોય તે નિમિત્ત છે.
ઉપાદાન અને નિમિત્ત એ બંનેનો જેમ છે તેમ નિર્ણય કરવો તે પણ એક ધર્મ છે. ધર્મ બીજા પણ છે, એટલે કે
સાચા નિર્ણયપૂર્વક રાગદ્વેષ ટાળીને સ્થિરતા કરવી તે