કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૩૭ :
બીજો ચારિત્ર ધર્મ છે. આત્મવસ્તુમાં અનંત ધર્મો છે. ધર્મ એટલે સ્વભાવ. આત્માનો જે ભાવ સંસારના વિકાર
ભાવથી બચાવીને અવિકારી સ્વભાવમાં ધારી રાખે તે આત્માનો ધર્મ છે. તેથી સ્વભાવને સમજવો તે જ પહેલો
ધર્મ છે. જે જીવ સ્વભાવને ન સમજે તેને જન્મ–મરણના નાશનો અને મુક્તિદશા પ્રગટવાનો લાભ ન મળે. જે
સ્વાધીન સ્વભાવને નથી સમજ્યા એવા અજ્ઞાનીઓ બીજી ચીજ હોય તો આત્માનું કલ્યાણ થાય એમ માને છે,
તેઓનો નિર્ણય જ ઊંધો છે, તેમને આત્મ કલ્યાણના સાચા ઉપાયની ખબર નથી.
જ્યારે આત્મકલ્યાણની ભાવનાવાળો જીવ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાનદ્વારા આત્માનો નિર્ણય કરે ત્યારે
સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની નિમિત્તરૂપ હાજરી હોય છે, પણ તે કોઈ દેવગુરુ–શાસ્ત્ર આત્માની સમજણ કરાવી દેતા
નથી. પોતે પોતાના જ્ઞાનથી સાચું સમજે તો સમજાય. જ્ઞાન વગર છ છ માસના ઉપવાસ કર્યા છતાં સાચી
સમજણ ન કરી તેથી આત્મકલ્યાણ થયું નહિ.
પ્રશ્ન:–આ બધી ઝીણી વાત અમારે શું કામની?
ઉત્તર:–આ આત્માની વાત છે. આત્માનું કલ્યાણ કરવું હોય તો કલ્યાણ ક્યાં થાય છે અને કઈ રીતે થાય
છે તે ઓળખવું જોઈએ. પોતાનું કલ્યાણ પોતાના જ સ્વભાવની શક્તિથી થાય છે, પરથી થતું નથી. જો પોતાનો
સ્વભાવ સમજે તો સાચી શ્રધ્ધાનો લાભ થાય અને ખોટી શ્રધ્ધાનું મહા નુકશાન ટળે–આ જ પ્રથમ કલ્યાણ છે.
આત્માનો નિર્ણય સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રથી પ્રગટે એમ જ્યારે નિમિત્તે કહ્યું ત્યારે ઉપાદાને તેનો ઉત્તર
આપ્યો કે ભાઈ! એ નિમિત્તો તો અનંતવાર જીવને મળ્યાં, પણ જાતે સ્વભાવનો મહિમા લાવી અસંગ
આત્મતત્ત્વનો નિર્ણય ન કર્યો તેથી સંસારમાં રખડયો, માટે કોઈ નિમિત્ત આત્માને લાભ કરે નહિ.
હે ભાઈ! જો પરનિમિત્તથી આત્માને ધર્મ થાય–એવી પરદ્રવ્યાશ્રિત દ્રષ્ટિ કરીશ તો પરદ્રવ્યો તો અનંત–
અપાર છે તેની દ્રષ્ટિમાં ક્યાંય અંત નહિ આવે અર્થાત્ અનંત પર પદાર્થની દ્રષ્ટિથી છૂટીને સ્વ સ્વભાવને
જોવાનાં ટાણા કદી નહિ આવે. પણ હું પરદ્રવ્યોથી ભિન્ન છું, મારામાં પરનો પ્રવેશ નથી, મારૂં કલ્યાણ મારામાં
જ છે–એવી સ્વાધીન દ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કરતાં અનંત પરદ્રવ્યો ઉપરની દ્રષ્ટિ છૂટી જાય છે અને સ્વભાવ દ્રષ્ટિની દ્રઢતા
થાય છે. અને સ્વભાવ તરફની દ્રઢતા એ જ કલ્યાણનું મૂળ છે. પરચીજ ત્રણકાળ–ત્ર્રણલોકમાં આત્માને
લાભનુકશાન કરવા સમર્થ નથી. પોતાના ભાવમાં પોતે ઊંધો પડે તો રખડે અને સવળો પડે તો મુક્ત થાય.
પ્રશ્ન:–પૈસા, શરીર વગેરે જે અમારાં છે તે તો અમને લાભ કરે કે નહિ?
ઉત્તર:–મૂળ સિધ્ધાંતમાં જ ફેર છે, પૈસા વગેરે તમારાં છે જ નહિ. પૈસા અને શરીર તો જડ છે–અચેતન
છે–પર છે. આત્મા તો ચેતન–જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. જડ અને ચેતન એ બંને વસ્તુઓ ત્રિકાળ જુદી જ છે, કોઈ એક
બીજાની છે જ નહિ. પૈસા વગેરે આત્માથી જુદા છે તે આત્માને મદદ કરે નહિ. પણ સાચું જ્ઞાન આત્માનું પોતાનું
હોવાથી તે આત્માને મદદ કરે છે. પૈસા–શરીર વગેરે કોઈ ચીજ આત્માના ધર્મનું સાધન તો છે જ નહિ, પરંતુ
તેનાથી આત્માને પુણ્ય–પાપ પણ થતાં નથી. ‘પૈસા મારા’ એવો જે મમત્વ ભાવ છે તે ભાવ અજ્ઞાન છે–પાપ છે,
અને તે મમતા ઘટાડે તો તે ભાવથી પુણ્ય છે; પૈસાને લીધે પાપ કે પુણ્ય નથી. પૈસા મારા અને હું તે રાખું એવો
જે મમત્વરૂપ ભાવ તે મહાપાપ છે. જો ખરેખર મમતા ઘટાડે તો દાનાદિ શુભકાર્યમાં લક્ષ્મી ખરચવાનો ભાવ
આવ્યા વગર રહે જ નહિ. અહીં તો નિમિત્ત–ઉપાદાનનું સ્વરૂપ સમજવાનો અધિકાર ચાલે છે.
નિમિત્ત તરફથી દલીલ કરનાર જીવ શાસ્ત્રોનો જાણનાર છે, શાસ્ત્રોની કેટલીક વાતો તેણે જાણી છે તેથી
તે વાતોને રજુ કરીને તે તર્ક કરે છે. જેણે દાખલો લખ્યો હોય તેને વચ્ચે કાંઈક પૂછવાનું હોય અને તે પ્રશ્ન કરી
શકે, પરંતુ જેણે સ્લેટ કોરી રાખી હોય અને કંઈજ લખ્યું ન હોય તે શું પ્રશ્ન કરે? તેમ જેણે કાંઈક શાસ્ત્રાભ્યાસ
કર્યો હોય અગર શ્રવણ કરીને કેટલીક વાત પકડી હોય તે દલીલ કરીને પ્રશ્ન પૂછે, પરંતુ જેણે કદી શાસ્ત્ર ઉઘાડયું
ન હોય અને શું વાત ચાલે છે તેની પણ ખબર ન હોય તે શેના પ્રશ્નો પૂછે?
અહીં શિષ્ય શાસ્ત્ર વાંચીને પ્રશ્ન કરે છે કે–હે ઉપાદાન! આત્માનો ધર્મ પોતાના ઉપાદાનથી જ થાય છે,
નિમિત્ત કંઈ કરતું નથી–એમ તમે કહો છો, પરંતુ ભવ્ય જીવોને ક્ષાયકસમ્યકત્વ થાય છે તે તો કેવળી–શ્રુત–
કેવળીની પાસે હોય તો જ થાય છે, એમ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે, તો ત્યાં નિમિત્તનું જોર આવ્યું કે નહિ?
આવી દલીલ નિમિત્ત કરે છે:–
કૈં કેવલી કૈં સાધુ કે નિકટ ભવ્ય જો હોય;
સો ક્ષાયક સમ્યક લહૈ, યહ નિમિત્ત બલ જોય. ૧૦.