: ૩૮ : ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક કારતક : ૨૪૭૨
અર્થ:–નિમિત્ત કહે છે કે–જો કેવળી ભગવાન અગર શ્રુતકેવળી મુનિ પાસે ભવ્ય જીવ હોય તો જ ક્ષાયિક
સમ્યકત્વ પ્રગટે છે, એ નિમિત્તનું બળ જુઓ!
[અહીં દલીલ કરતાં જ નિમિત્તની ભાષા લૂલી આવી છે. “ભવ્યજીવ હોય તો જ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પ્રગટે
છે” એમાં ભવ્યજીવ કહેતાં જ લાયકાત તે જીવની પોતાની જ છે તેથી જ ક્ષાયક સમ્યકત્વ પામે છે–એમ
દલીલના જ શબ્દમાં આવી જાય છે.]
ક્ષાયક સમ્યકત્વ એટલે આત્માની એવી સમ્યક્ પ્રતીતિ કે જે કેવળજ્ઞાન લીધે જ છૂટકો કરે. અર્થાત્ એવું
આત્મભાન કે જે પાછું ન જ પડે. શ્રેણીક રાજા પહેલી નરકથી નીકળીને આવતી ચોવીશીના પહેલા તીર્થંકર
થવાના છે તેમને આવું ક્ષાયક સમકિત છે. ક્ષાયક સમ્યગ્દ્રષ્ટિને આત્માની ખૂબ દ્રઢ શ્રદ્ધા હોય છે. તે એવી દ્રઢ
હોય કે ત્રણલોક ફરી જાય કે ઈન્દ્ર તેને ડગાવવા ઉતરે તો પણ તેની શ્રદ્ધા ફરે નહિ; તેને અપ્રતિહત શ્રદ્ધા હોય છે,
ચૌદ બ્રહ્માંડથી હલાવ્યો ન હલે અને ત્રણલોક ખળભળી જાય તો પણ ભય–સંદેહ ન પામે એવું નિશ્ચળ સમ્યકત્વ
તે ક્ષાયકસમકિત છે. નિમિત્તનો વકીલ દલીલ કરે છે કે શ્રેણીકરાજા, ભરતચક્રવર્તી એ વગેરેને કેવળીશ્રુત કેવળી
પાસે જ ક્ષાયક સમકિત થયું; જુઓ નિમિત્તનું જોર! શાસ્ત્રમાં લેખ છે કે તીર્થંકર ભગવાન, કેવળી ભગવાન કે
શ્રુતકેવળી (એટલે વીતરાગ જિનશાસનના અંતરના શ્રુતજ્ઞાનમાં પૂરા એવા મુનિરાજ) બિરાજતા હોય તેના
ચરણકમળમાં જ ક્ષાયકસમ્યકત્વ થાય છે, તેમના અભાવમાં થતું નથી. માટે નિમિત્તનું જ જોર છે. બીજા નિમિત્ત
હોય તો ક્ષાયકસમકિત ન થાય. હે ઉપાદાન! જો તારી જ શક્તિથી કામ થતું હોય તો તીર્થંકર આદિ ન હોય ત્યાં
ક્ષાયિકસમ્યકત્વ કેમ થતું નથી? નિમિત્ત નથી માટે થતું નથી, એટલે નિમિત્તનું જ જોર–એવી નિમિત્ત તરફની
દલીલ છે. તે દલીલ કઈ રીતે ખોટી છે તે હવે પછીના દોહામાં આવશે.
તીર્થંકર–કેવળી કે શ્રુતકેવળીની હાજરીમાં જ જીવને ક્ષાયકસમકિત થાય છે–એટલી નિમિત્તની વાત
બરાબર છે, તે તો શાસ્ત્ર આધારથી વાત મૂકી છે, અદ્ધરથી ગોટો વાળ્યો નથી. પરંતુ ક્ષાયકસમકિત નિમિત્તના
જોરથી થયું છે કે ઉપાદાનના જોરથી, તે સમજવામાં નિમિત્ત–પક્ષની શું ભૂલ છે તે હવે કહેવાશે.
ઉપશમસમકિત કે ક્ષયોપશમસમકિત તો ગુરુ વગેરે નિમિત્તની સાક્ષાત્ હાજરી ન હોય તો પણ થઈ શકે
છે. પ્રથમ એકવાર સત્ નિમિત્ત પાસેથી પોતે લાયક થઈને શ્રવણ કર્યું હોય, પરંતુ તે ટાણે સમકિત ન પામ્યો
હોય તોપણ પાછળથી સત્ નિમિત્ત સમીપ ન હોવા છતાં જીવ પોતે અંતરથી જાગૃત થઈ ઉપશમ–ક્ષયોપશમ
સમકિત પામી શકે છે. પરંતુ ક્ષાયક સમકિત તો નિમિત્તની હાજરીમાં જ થાય છે. સાક્ષાત્ તીર્થંકરની સભા હોય
અને તત્ત્વોના ગંભીર ન્યાયની એકધારા ધોધવાણી છૂટતી હોય, તે સાંભળતાં જીવને સ્વભાવનો પરમ મહિમા
થાય કે અહાહા! આવો પરિપૂર્ણ જ્ઞાયકસ્વરૂપી ભગવાન હું! એક વિકલ્પનો અંશ પણ મારૂં સ્વરૂપ નહિ, હું
સ્વતંત્ર સ્વાધીન પરિપૂર્ણ છું–આમ અંતરથી નિજ આત્મસ્વભાવની અપ્રતિહત પ્રતીતિ જાગૃત થતાં જીવને
ક્ષાયકસમ્યકત્વ થાય છે; ત્યાં તીર્થંકર કેવળી કે શ્રુતકેવળી નિમિત્ત છે. તેથી નિમિત્ત એમ કહે છે કે આત્માને
ક્ષાયકસમ્યકત્વમાં નિમિત્ત મદદગાર જોઈએ જ, એ મારૂં બળ છે.
તેનો ઉત્તર ઉપાદાન કહે છે:–
કેવલી અરુ મુનિરાજ કે, પાસ રહૈ બહુ લોય;
પૈ જાકો સુલટયો ધની, ક્ષાયક તાકો હોય. ૧૧.
અર્થ:–ઉપાદાન કહે છે–કેવળી અને શ્રુતકેવળી મુનિરાજ પાસે ઘણા લોકો રહે છે, પણ જેનો ધણી
(આત્મા) સવળો થાય તેને જ ક્ષાયકસમ્યકત્વ થાય છે.
ઉપાદાન નિમિત્તને કહે છે કે અરે! સાંભળ, સાંભળ કેવળી ભગવાન અને તે ભવે મોક્ષ જનારા
શ્રુતકેવળી મુનિરાજ પાસે તો ઘણા લોકો રહે છે, ઘણા જીવો સાક્ષાત્ તીર્થંકર પાસે જઈ આવ્યા, પરંતુ તે બધાને
ક્ષાયકસમકિત થયું નહિ. જેનો આત્મા પોતે સવળો પડ્યો તે પોતાની શક્તિથી ક્ષાયકસમકિત પામ્યો, અને જેનો
આત્મા પોતે સવળો ન પડ્યો તે ક્ષાયકસમકિત પામ્યા નહિ, માટે ઉપાદાનથી જ ક્ષાયકસમકિત થાય છે,
નિમિત્તથી થતું નથી.
જે જીવ ધર્મ સમજે છે તે પોતાના પુરુષાર્થથી સમજે છે. ત્રણલોકનાનાથ તીર્થંકર ભગવાન જેમની કુંખે
આવ્યા તે માતા અને પિતા મોક્ષ પામે જ એવો નિયમ છે, પરંતુ તેઓ તેમના સ્વતંત્ર પુરુષાર્થથી મોક્ષ પામે છે,
કુળના કારણે કે તીર્થંકર ભગવાનના કારણે તેઓ મોક્ષ પામતા નથી.
તીર્થંકરની સભામાં તો ઘણા જીવો ઘણીવાર જઈ આવ્યા પરંતુ પોતે ન સમજ્યા તે ધોયેલા મૂળા જેવા
પાછા ફરે છે, એક પણ યથાર્થવાત અંતરમાં બેસાડી