કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૩૯ :
નહિ અને જેવો ગયો હતો તેવો કોરો ને કોરો અજ્ઞાનપણે પાછો ફર્યો. કોઈ જીવો તો ઊલટા ઊંધા પડી કહે કે–
શું આ કહે છે તે એક જ માર્ગ હશે? જગતના બધાય માર્ગો ખોટા?
ભગવાનની સભામાં ઉપશમ–ક્ષયોપશમ સમકિતી જીવો હોય છે તેઓ પણ જો દ્રઢપુરુષાર્થવડે
ક્ષાયકસમકિત પોતે કરે તો જ થાય છે; અને ઘણાને પોતે નથી કરતા તેથી, નથી પણ થતું. માટે નિમિત્તનું બળ
છે જ નહિ. જો નિમિત્તનું કાંઈ પણ જોર હોય તો ભગવાન પાસે જે ગયા તે બધાય જીવોને ક્ષાયકસમકિત કેમ ન
થયું? સમવસરણમાં ભગવાન પાસે જે જીવ જાય તે બધા સમજી જ જાય એમ નથી, પણ જેનો ધણી (આત્મા)
સમજીને સવળો થાય તેને આત્માની એવી પ્રતીતિ પ્રગટે કે જે પાછી ન જ ફરે. અહો! પરમ મહિમાવંત પરિપૂર્ણ
આત્મ સ્વભાવ! આ સ્વભાવનું અવલોકન કરતાં કરતાં જ કેવળજ્ઞાન થાયછે–આવી દ્રઢ પ્રતીતિ જે જીવ સવળો
થઈને સમજે તેને જ થાય છે, પણ ભગવાનની વાણી સાંભળવા છતાં જે સવળો પડતો નથી તે જીવને સમકિત
થતું નથી, માટે નિમિત્તનું જોર નથી. જેના પોતાના પગમાં જોર નથી એવા ઢોર સાંગડાથી ઉભા રહી શકે નહિ,
તેમ પોતાના આત્માના બળ વગર–સાચી સમજણ વગર સાક્ષાત્ ભગવાન પાસે જઈને પણ અંતરમાં ઘરનો
સ્વછંદ ઘાલ્યો તેથી સાચું જ્ઞાન ન થયું. માટે ભગવાનની સમીપે જવાથી ક્ષાયક સમકિત થતું નથી પરંતુ
ઉપાદાનની જાગૃતિથી જ જાય છે.
હવે નિમિત્ત બીજી રીતે દલીલ મૂકે છે:–
હિંસાદિક પાપન કિયે, જીવ નર્કમેં જાહિ;
જો નિમિત્ત નહિં કામકો, તો ઈમ કાહે કહાહિ. ૧૨.
અર્થ:–નિમિત્ત કહે છે–જે હિંસાદિક પાપ કરે છે તે નર્કમાં જાય છે, જો નિમિત્ત કામનું ન હોય તો એમ શા
માટે કહ્યું?
પરજીવની હિંસા, જુઠું, પરિગ્રહ, ચોરી અને અબ્રહ્મચર્ય વગેરે પાપથી જીવ નર્કમાં જાય છે. એ બધામાં
નિમિત્તનું જ જોર છે. હિંસામાં પરજીવનું નિમિત્ત, જુઠામાં ભાષાનું નિમિત્ત, પરિગ્રહમાં પરવસ્તુનું નિમિત્ત
ચોરીમાં પણ પૈસાવગેરેનું નિમિત્ત અને અબ્રહ્મચર્યમાં શરીરનું નિમિત્ત–એ બધાં નિમિત્તની જરૂર પડે છે કે નહિ?
માટે નિમિત્ત જ નરકમાં લઈ જાય છે. પર વસ્તુના નિમિત્તથી જ હિંસાદિ પાપો થાય છે, કાંઈ એકલા આત્માથી
હિંસા, ચોરી વગરે થતાં નથી; માટે જો નિમિત્તનું જોર ન હોય તો આ હિંસાદિ કરનાર નરકમાં જાય છે એ કેમ
બને? પરવસ્તુ જ તેમને નરકનું કારણ થાય છે, માટે નિમિત્તનું બળ આવ્યું કે નહિ? આવી દલીલ નિમિત્તે કરી.
હવે ઉપાદાન તેનું સમાધાન કરે છે–
હિસામે ઉપયોગ જિહાં, રહે બ્રહ્મકે રાચ;
તેઈ નર્ક મેં જાત હૈ, મુનિ નહિ જાહિ કદાચ. ૧૩.
અર્થ:–હિંસાદિમાં જેનો ઉપયોગ (ચૈતન્યના ૫રિણામ) હોય અને જે આત્મા તેમાં રાચી રહે તે જ નર્કમાં
જાય છે, ભાવ–મુનિ કદાપિ નર્કમાં જતા નથી.
પરજીવની હિંસા અને જડનો પરિગ્રહ એ વગેરેમાં જીવને જો મમત્વરૂપ અશુભભાવ થાય છે તો જ તે
નરકમાં જાય છે. કોઈ પરવસ્તુના કારણે કે પર જીવ મર્યા તે કારણે કોઈ જીવ નરકમાં જતા નથી; પરંતુ જે
જીવોનો ઉપયોગ અશુભપરિણામોમાં લીન થઈ રહ્યો છે તે જ નરકમાં જાય છે. પરજીવ મરે કે રાજપાટના અનેક
સંયોગ હોય તેથી જીવ નરકમાં જતો નથી પણ મેં રાજ કર્યું, મેં પર જીવને માર્યો, પૈસા મારાં એ વગેરે
મમત્વપરિણામથી જ જીવ નરકમાં જાય છે. ભાવમુનિ કદી પણ નરકમાં જતા નથી. કોઈવાર મુનિના પગ નીચે
જીવ આવી જવાથી કદાચ કોઈ જીવ મરી જાય તોપણ સાચા મુનિ કદી નરકમાં જતા નથી કેમકે તેમને ઊંધા
ભાવ–હિંસક પરિણામ નથી. ઊંધાભાવવાળો નરકમાં જાય છે, પણ કાંઈ નિમિત્તવાળા નરકમાં જાય–એમ નથી.
પ્રશ્ન:–આપે કહ્યું કે નિમિત્તવાળા નરકમાં જતા નથી, તો અમારે ઘણા પૈસા વગેરે પરિગ્રહ રાખવામાં
વાંધો નથી ને?
ઉત્તર:–નિમિત્ત દોષનું કારણ નથી પરંતુ પોતાના મમત્વભાવ તો જરૂર દોષનું કારણ છે. પૈસા રાખવાનો
ભાવ થયો તે કાંઈ મમતા વગર થતો હશે? મમતા તે જ પાપભાવ છે. ઘણા પૈસાથી કે પરજીવના મરવાથી
આત્મા નરકમાં જતો નથી પરંતુ પરજીવને મારવાનો હિંસકભાવ અને ઘણા પૈસા રાખવાનો તીવ્ર મમત્વભાવ
તેથી જ જીવ નરકમમાં જાય છે. કોઈને એક રૂપિયાની જ મૂડી હોય પણ મમત્વભાવ ઘણો હોય તો તે નરકે જાય
અને બીજા પાસે કરોડો રૂપિયાની મૂડી હોય છતાં મમત્વભાવ થોડો હોય તો તે નરકે જાય નહિ, એટલે