: ૪૦ : ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક કારતક : ૨૪૭૨
નિમિત્તના સંયોગ ઉપર આધાર ન રહ્યો, પણ ઉપાદાનના ભાવ ઉપર આધાર રહ્યો. ગૃહસ્થ જો હિંસાદિ તીવ્ર પાપ
કષાય ન કરે તો નરકમાં ન જાય અને અજ્ઞાની ત્યાગી પણ જો તીવ્ર કલુષિત પરિણામ કરે તો તે નરકમાં જાય.
ક્ષાયકસમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા ચક્રવર્તીરાજમાં હોય અને લડાઈમાં હજારો મનુષ્યોના સંહાર વચ્ચે ઉભા હોય,
પોતે પણ બાણ છોડતા હોય–છતાં–અંતરમાં ભાન છે કે આ મારૂં સ્વરૂપ નથી. હું પર જીવનું કાંઈ કરવા સમર્થ
નથી, મારી અસ્થિરતાના કારણે મને રાગની વૃત્તિ આવી જાય છે તે પણ મારૂં સ્વરૂપ નથી, આવું ભાન છે તો તે
નરકે જતા નથી. માટે પરજીવની હિંસા તે નરકનું કારણ નથી પણ અંતરના અશુભભાવ તે જ નરકનું કારણ છે.
નિમિત્તે બારમા દોહામાં ‘નિમિત્તથી પાપ થાય છે’ એવી દલીલ કરી હતી, હવે ‘નિમિત્તથી પુણ્ય થાય
અને જીવ સુખી થાય છે’ એમ દલીલ કરે છે:–
દયા દાન પૂજા કિયે, જીવ સુખી જગ હોય;
જો નિમિત્ત જુઠો કહો, યહ કયૌં માનૈ લોય. ૧૪.
અર્થ:–નિમિત્ત કહે છે કે–દયા, દાન, પૂજા કરે તો જીવ જગતમાં સુખી થાય છે. જો તમે કહો છો તેમ
નિમિત્ત જૂઠૂં હોય તો લોકો તેને કેમ માને?
પરજીવની દયા, લક્ષ્મી વગેરેનું દાન અને ભગવાનની પૂજાદિથી જીવને પુણ્ય બંધાય છે. એ રીતે દયામાં
પરજીવનું નિમિત્ત, દાનમાં લક્ષ્મીનું નિમિત્ત અને પૂજામાં ભગવાનનું નિમિત્ત છે અને એ પરનિમિત્તથી જીવ
પુણ્ય બાંધીને જગતમાં સુખી થાય છે. તમે કહો છો કે ઉપાદાન સ્વતંત્ર છે અને પુણ્યથી કે પર વસ્તુથી સુખ
નથી, પરંતુ આ તો પ્રત્યક્ષ છે કે દયા વગેરેથી પુણ્ય કરે તો સારી સામગ્રી મળે અને જગતમાં જીવ સુખી થાય;
જો નિમિત્તથી સુખ ન મળતું હોય તો આમ કેમ બને? આવી નિમિત્તના પક્ષની દલીલ છે. આમાં ત્રણ પ્રકારે
નિમિત્તનો પક્ષ આવ્યો–(૧) પર નિમિત્તથી પુણ્ય થાય (૨) પુણ્ય કરવાથી બાહ્ય વસ્તુ મળી અને (૩)
બાહ્યવસ્તુ મળવાથી જીવને સુખ મળે છે. આમ આખું જગત* પુણ્યના સંયોગોમાં પોતાને સુખી માને છે, માટે
નિમિત્તનું જ બળ છે!
ઉપાદાન પક્ષ નિમિત્તપક્ષની અત્યારસુધીની બધી દલીલો તોડી પાડે છે, તેમ આ દલીલને પણ તોડી નાખે છે:–
* ‘આખું જગત’ કહેતાં જગતના બધા અજ્ઞાની જીવો–એમ સમજવું. જ્ઞાનીઓ જગતથી પાર છે, તેઓ
પોતાના સ્વભાવમાં છે. ‘આખું જગત’ કહેતાં અહીં તેમનો સમાવેશ થતો નથી.
દયા દાન પૂજા ભલી, જગતમાંહિ સુખકાર;
જહાં અનુભવકો આચરન, તહાં યહ બંધ વિચાર. ૧૫
અર્થ:–ઉપાદાન કહે છે–દયા, દાન, પૂજાના શુભભાવ જગતમાં બાહ્ય સગવડ આપે, પણ અનુભવના
આચરણનો વિચાર કરતાં એ બધા (–શુભભાવ) બંધ છે, [–ધર્મ નથી].
પરજીવની દયામાં રાગ ઘટાડે, દાનમાં તૃષ્ણા ઘટાડે અને પૂજા ભક્તિમાં શુભરાગ કરીને જે પુણ્ય બંધાય
છે તે જગતમાં સંસારના વિકારી સુખનું કારણ છે–ખરેખર તો તે દુઃખ જ છે. સાચા સુખનું સ્વરૂપ જાણનારા
સમ્યગ્જ્ઞાનીઓ તે પુણ્યને અને તેના ફળને સુખ માનતા નથી. તે પુણ્યભાવ રહિત પોતાના શુદ્ધ પવિત્ર
આત્માનો અનુભવ તે જ સાચું સુખ છે, પુણ્યભાવથી તો આત્માને બંધન થાય છે, માટે તે દુઃખ જ છે, અને તેનું
ફળ દુઃખનું જ નિમિત્ત છે. પુણ્ય તો આત્માના ગુણને રોકે છે અને જડનો સંયોગ આપે છે, તેમાં આત્માના
ગુણનો લાભ થતો નથી. જો સાચી સમજણવડે આત્માને ઓળખીને તેનો અનુભવ કરે તો પરમ સુખ અને
સાચો લાભ થાય. આમાં પુણ્ય અને નિમિત્ત [–પુણ્યનુંફળ] એ બંનેથી સુખ થાય એ વાત ઉડાડી દીધી. પુણ્ય
પણ દુઃખદાયક જ છે અને પુણ્યના ફળ તરીકે બાહ્યમાં ધૂળ–ધમાહાનો સંયોગ–જેને અજ્ઞાની જીવો સુખ કહે છે
તે–મળે પરંતુ તે જડમાં આત્માનો લાભ કે સુખ કિંચિત નથી જ.
નિમિત્તે કહ્યું હતું કે પુણ્યથી જીવ સુખી થાય છે, અહીં ઉપાદાન કહે છે કે–કોઈ પણ જાતના પુણ્ય પરિણામ
થાય તે આત્માને બાંધે છે, આત્માના અવિકારી ધર્મને રોકે છે. આથી અશુભથી બચવા શુભભાવ ન કરવા–એમ
ન સમજવું પરંતુ તે પુણ્ય પરિણામ આત્માના ધર્મને–સુખને મદદગાર નથી–એમ સમજવું. આત્માની ઓળખાણ
કરે તો જ ધર્મ થાય, પરંતુ ઘણા પુણ્ય કરે તો તે આત્માના ધર્મને નિમિત્તરૂપે નીવડે–એમ કદી છે જ નહિ.
ઉપાદાન સ્વરૂપ આત્માનું જ બળ છે, નિમિત્તનું બળ નથી.
જુઓ તો ખરા! આ બાયડી–છોકરાવાળા ગૃહસ્થે સાં. ૧૭૫૦ માં બનાવ્યું છે. ઉપાદાન–નિમિત્તના
સ્વરૂપને કેટલું સ્પષ્ટ કર્યું છે! બધાય પડખાથી દલીલો કરી છે. જેમ કોઈને કોઈ સાથે વાંધો પડ્યો હોય તો તેની
વિરુદ્ધ દલીલો કરી દાવો કરે, ત્યાં ન ફાવે એટલે મોટી કોર્ટમાં જાય અને ત્યાં પણ ન ફાવે એટલે