કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૪૧ :
કાઉન્સીલમાં અપીલ કરે એ રીતે જેટલા બને તેટલા
પ્રયત્નો કરે, તેમ અહીં નિમિત્ત પણ નવી નવી અનેક
દલીલો કરે છે, ફેરવી ફેરવીને જેટલી બને તેટલી બધી
દલીલો કરે છે–પરંતુ તેની એકે દલીલ ઉપાદાન સામે
ટકી શકતી નથી, ઉપાદાનની તો એક જ વાત છે કે–
આત્મા પોતાના ઉપાદાનથી સ્વતંત્ર છે, આત્મની
સાચી શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને સ્થિરતા તે જ કલ્યાણનો
ઉપાય છે, બીજો કોઈ પણ ઉપાય નથી. છેવટ નિમિત્ત
અને ઉપાદાન બંનેની દલીલોને બરાબર જાણીને,
યથાર્થ નિર્ણયદ્વારા સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી ન્યાયાધીશ ચૂકાદો
આપશે, તેમાં ઉપાદાનની જીત અને નિમિત્તની હાર
થશે.
[ઉપાદાન–નિમિત્તના સંવાદના કૂલ ૪૭ દોહરા
છે, તે બધા ઉપર પર્યુષણ દરમ્યાન વ્યાખ્યાન થઈ
ગયેલ છે–તેમાંથી દોહા ૧ થી ૧૫ સુધીનું વ્યાખ્યાન
અત્રે આપેલ છે.]
।। “।।
श्री सद्गुरुदेवाय नमः
સ.મ્ય.ક.દ.શ.ન
: પ્રગટ કરનાર :
રામજી માણેકચંદ દોશી
(૧)
સમ્યગ્દર્શન શા માટે?
પ્રશ્ન:– સમ્યગ્દર્શનથી ધર્મની શરૂઆત થાય છે એમ
જ્ઞાનીઓ કહે છે, તો સમ્યગ્દર્શન વિનાનાં જ્ઞાન અને ચારિત્ર
કેવાં હોય?
ઉત્તર:–સમ્યગ્દર્શન ન હોય તો અગીઆર અંગનો
જ્ઞાતા પણ મિથ્યાજ્ઞાની છે; અને તેનું ચારિત્ર પણ
મિથ્યાચારિત્ર છે. અહીં આશય એ છે કે સમ્યગ્દર્શન વિના
વ્રત, તપ, જપ ભક્તિ, પ્રત્યાખ્યાન આદિ જે કાંઈ આચરણ
છે તે સર્વે મિથ્યાચારિત્ર છે; માટે સમ્યગ્દર્શન શું છે, તે કેવી
રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તે જાણવાની જરૂર છે.
(૨)
સમ્યગ્દર્શન શું છે?
પ્રશ્ન:–સમ્યગ્દર્શન શું છે? તે દ્રવ્ય છે, ગુણ છે કે
પર્યાય છે?
ઉત્તર:–સમ્યગ્દર્શન તે જીવદ્રવ્યના શ્રદ્ધા ગુણની એક
નિર્મળ પર્યાય છે. આ જગતમાં છ દ્રવ્યો છે તેમાં એક ચેતન
દ્રવ્ય [જીવ] છે, અને પાંચ અચેતન–જડ દ્રવ્યો [પુદ્ગલ,
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને કાળ] છે. જીવ
દ્રવ્ય અર્થાત્ આત્મવસ્તુમાં અનંત ગુણો છે, તેમાં એક ગુણ
શ્રદ્ધા [માન્યતા–વિશ્વાસ–પ્રતીત] છે, તે ગુણની અવસ્થા
અનાદિથી ઊંધી છે તેથી જીવને પોતાના સ્વરૂપની ભ્રમણા છે,
તે અવસ્થાને મિથ્યાદર્શન કહેવામાં આવે છે; તે શ્રદ્ધા ગુણની
સવળી [શુદ્ધ] અવસ્થા તે સમ્યગ્દર્શન છે. આ રીતે
આત્માના શ્રદ્ધા ગુણની શુદ્ધ પર્યાય તે સમ્યગ્દર્શન છે.
(૩)
શ્રદ્ધાગુણની મુખ્યતાએ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની
વ્યાખ્યા
(૧)–શ્રદ્ધા ગુણની જે અવસ્થા પ્રગટ થવાથી પોતાના
શુદ્ધ આત્માનો પ્રતિભાસ થાય તે સમ્યગ્દર્શન છે.
(૨)–સર્વજ્ઞ ભગવાનની વાણીમાં જેવું પૂર્ણ આત્માનું
સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવું શ્રદ્ધાન તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન છે. [નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શન નિમિત્તને, અધૂરી કે વિકારી પર્યાયને, ભંગ–ભેદને
કે ગુણભેદને સ્વીકારતું નથી–લક્ષમાં લેતું નથી.]
નોંધ–ઘણા માણસો માત્ર એક સર્વ વ્યાપક આત્મા છે
એમ માને છે અને તે આત્માને કૂટસ્થ માત્ર માને છે, પણ
તેમના કહેવા મુજબ ચૈતન્યમાત્ર આત્માને માનવો તે
સમ્યગ્દર્શન નથી.
(૩)–સ્વરૂપનું શ્રદ્ધાન.
(૪)–આત્મ શ્રદ્ધાન. [પુરુષાર્થસિદ્ધિ ઉપાય ગાથા–
૨૧૬]
(૫) સ્વરૂપની યથાર્થ પ્રતીતિ [મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક
પાનું–૩૨૨–૩૨૮]
(૬) પરથી ભિન્ન પોતાના આત્માની શ્રદ્ધા–રુચિ.
[સમયસાર કલશ ૬; છહ–ઢાળા–ત્રીજીઢાળ ગાથા–૨]
નોંધ:–અહીં ‘પરથી ભિન્ન એ શબ્દો એમ સૂચવે છે કે
સમ્યગ્દર્શનને પર વસ્તુ, નિમિત્ત, અશુદ્ધપર્યાય, ઉણી શુદ્ધપર્યાય
કે ભંગ–ભેદ એ કાંઈ સ્વીકાર્ય નથી. સમ્યગ્દર્શનનો વિષય
[લક્ષ્ય] પૂર્ણ જ્ઞાન–ઘન ત્રિકાળી આત્મા છે [પર્યાયની અપૂર્ણતા
વગેરે સમ્યગ્જ્ઞાનનો વિષય છે].
(૭)–વિશુદ્ધ જ્ઞાન–દર્શન સ્વભાવ સ્વરૂપ નિજ
પરમાત્માની રુચિ તે સમ્યગ્દર્શન. [જયસેનાચાર્ય કૃત ટીકા–
હિંદી સમયસાર પાનું ૮]
નોંધ:–અહીં ‘નિજ’ શબ્દ છે, તે અનેક આત્માઓ છે
તેમનાથી પોતાની ભિન્નતા બતાવે છે.