: ૪૨ : ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક કારતક : ૨૪૭૨
(૮)–શુધ્ધ જીવાસ્તિકાય રૂચિરૂપ નિશ્ચયસમ્યકત્વ.
[જયસેનાચાર્ય કૃત ટીકા–પંચાસ્તિકાય ગાથા–૧૦૭ પાનું
૧૭૦]
(૪)
જ્ઞાનગુણની મુખ્યતાએ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની
વ્યાખ્યા
શ્રદ્ધાન તે સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ છે. [મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પાનું
૩૧૭–૩૨૦ તથા પુરુષાર્થસિદ્ધિ ઉપાય ગાથા–૨૨૦]
નોંધ:–આ વ્યાખ્યા પ્રમાણદ્રષ્ટિએ છે તેમાં નાસ્તિ–
અસ્તિ બન્ને બતાવ્યાં છે.
(૨)–જીવાદિનું શ્રદ્ધાન સમ્યકત્વ છે એટલે કે
જીવાદિ પદાર્થોની યથાર્થ શ્રધ્ધાન તે શ્રધ્ધા સ્વભાવે આત્માનું
પરિણમન તે સમ્યકત્વ છે. [સમયસાર ગાથા–૧૫૫. હિંદી
પાનું–૨૨૫ ગુજરાતી પાનું–૨૦૧]
(૩)–ભૂતાર્થે જાણેલા પદાર્થોથી શુધ્ધાત્માના
જુદાપણાનું સમ્યક્અવલોકન. [જયસેનાચાર્ય કૃત ટીકા–હિંદી
સમયસાર પાનું–૨૨૬]
નોંધ–કોલમ નં–૨ તથા ૩ એમ સૂચવે છે કે જેને
નવ પદાર્થોનું સમ્યગ્જ્ઞાન હોય તેને જ સમ્યગ્દર્શન હોય, આ
રીતે સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શનનું અવિનાભાવીપણું બતાવે
છે. આ કથન દ્રવ્યાર્થિકનયે છે.
(૪)– પંચાધ્યાયીમાં જ્ઞાન અપેક્ષાએ નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શનની વ્યાખ્યા ગાથા– ૧૮૬ થી ૧૮૯ માં આપી છે,
તે કથન પર્યાયાર્થિકનયે છે. તે ગાથામાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે–
[ગાથા–૧૮૬]–“તેથી શુધ્ધત્વ કાંઈ તે નવતત્ત્વથી
વિલક્ષણ અર્થાંતર નથી, પરંતુ કેવળ નવતત્ત્વસંબંધી
વિકારોને છોડીને નવતત્ત્વ જ શુદ્ધ છે. ભાવાર્થ:–તેથી સિદ્ધ
થાય છે કે કેવળ વિકારની ઉપેક્ષા કરવાથી નવતત્ત્વ જ શુદ્ધ
જીવ છે, નવતત્ત્વોથી કાંઈ સર્વથા ભિન્ન શુદ્ધત્વ નથી.”
[ગાથા–૧૮૭]– “તેથી સૂત્રમાં તત્ત્વાર્થની શ્રદ્ધા
કરવી તેને સમ્યગ્દર્શન માનવામાં આવ્યું છે, અને તે પણ
જીવ–અજીવાદિરૂપ નવ છે; × × ×. ભાવાર્થ–વિકારની ઉપેક્ષા
કરતાં શુદ્ધત્વ નવતત્ત્વોથી અભિન્ન છે, તેથી સૂત્રકારે
[તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં] નવતત્ત્વોની યથાર્થ શ્રદ્ધાનને સમ્યગ્દર્શન
કહ્યું છે. × × ×.”
[ગાથા–૧૮૮]–આ ગાથામાં જીવ, અજીવ, આસ્રવ,
બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ સાત તત્ત્વોનાં નામ
આપ્યા છે.
[ગાથા–૧૮૯]–“પુણ્ય અને પાપની સાથે એ સાત
તત્ત્વને નવ પદાર્થ કહેવામાં આવે છે અને તે નવપદાર્થ,
ભૂતાર્થને આશ્રયે, સમ્યગ્દર્શનનો વાસ્તવિક વિષય છે.
ભાવાર્થ:–તથા પુણ્ય અને પાપની સાથે એ સાત તત્ત્વ
જ નવપદાર્થ કહેવાય છે, અને તે નવપદાર્થ યથાર્થપણાને
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનનો યથાર્થ વિષય છે.”
નોંધ–એ ખ્યાલમાં રાખવું કે આ કથન જ્ઞાન
અપેક્ષાએ છે; દર્શન અપેક્ષાએ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય પોતાનો
અખંડ શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ પરિપૂર્ણ આત્મા છે–તે બાબત ઉપર
જણાવી છે.
(૫)–“શુધ્ધચેતના એક પ્રકાર છે કેમકે શુધ્ધ એક
પ્રકાર છે. શુધ્ધચેતનામાં શુધ્ધતાની ઉપલબ્ધિ થાય છે તેથી તે
શુધ્ધરૂપ છે અને તે જ્ઞાનરૂપ છે તેથી તે જ્ઞાન–ચેતના છે.”
[પંચાધ્યાયી ગાથા–૧૯૪]
“બધા સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓને આ જ્ઞાનચેતના પ્રવાહરૂપથી
અથવા અખંડ એકધારારૂપ રહે છે. [પંચાધ્યાયી ગાથા–૮૫૧]
(૬)–જ્ઞેય જ્ઞાતૃતત્ત્વની યથાવત્ પ્રતીતિ જેનું લક્ષણ
છે તે સમ્યગ્દર્શન પર્યાય. [પ્રવચનસાર અધ્યાય ૩ ગાથા–૪૨.
શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય કૃત ટીકા પાનું ૩૩૫]
(૭) આત્માને આત્માથી જાણતો જીવ તે નિશ્ચય
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે. [પરમાત્મ પ્રકાશ ગાથા ૮૨]
(૮)–‘तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम्’ [તત્ત્વાર્થસૂત્ર
અધ્યાય ૧ સૂત્ર ૨]
(૫)
ચારિત્રગુણની મુખ્યતાએ
નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની વ્યાખ્યા
(૧) “જ્ઞાનચેતનામાં ‘જ્ઞાન’ શબ્દથી જ્ઞાનમય
હોવાના કારણે શુધ્ધાત્માનું ગ્રહણ છે અને તે શુધ્ધાત્મા જે–
દ્વારા અનુભૂત થાય તેને જ્ઞાનચેતના કહે છે” [પંચાધ્યાયી
ગાથા ૧૯૬–ભાવાર્થ]
(૨) “તેનો ખૂલાસો એ છે કે–જે વખતે, આત્માનો
જ્ઞાનગુણ સમ્યકત્વયુક્ત થતાં આત્મસ્વરૂપની ઉપલબ્ધિ થાય
છે તેને જ્ઞાનચેતના કહે છે.” [પંચાધ્યાયી ગા.–૧૯૭]
(૩) “નિશ્ચયથી આ જ્ઞાનચેતના સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ
હોય છે.
[પંચાધ્યાયી ગા.–૧૯૮]
નોંધ–અહીં આત્માનો જે શુધ્ધોપયોગ છે–અનુભવ છે
તે ચારિત્રગુણની પર્યાય છે.
(૪) આત્માની શુધ્ધ ઉપલબ્ધિ સમ્યગ્દર્શનનું
લક્ષણ છે.
[પંચાધ્યાયી ગા.–૨૧૫]
નોંધ–અહીં એટલું લક્ષમાં રાખવું કે જ્ઞાનની મુખ્યતાએ
તથા ચારિત્રની મુખ્યતાએ જે કથન છે તેને સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય