કારતક : ૨૪૭૨ ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવ અંક : ૪૩ :
લક્ષણ જાણવું કેમકે સમ્યગ્જ્ઞાન અને અનુભવની સાથે
સમ્યગ્દર્શન અવિનાભાવી હોવાથી તે સમ્યગ્દર્શનને
અનુમાનથી સિદ્ધ કરે છે, એ અપેક્ષાએ તેને વ્યવહાર કથન
કહેવામાં આવે છે, અને દર્શન [શ્રદ્ધા] ગુણ અપેક્ષાએ જે
કથન છે તેને નિશ્ચય કથન કહેવામાં આવે છે.
(૬)
અનેકાન્ત સ્વરૂપ
દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સંબંધી અનેકાન્ત સ્વરૂપ
સમજવા લાયક હોવાથી અહીં કહેવામાં આવે છે.
(૧)–સમ્યગ્દર્શન–તમામ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓને એટલે
ચોથા ગુણસ્થાનકથી સિદ્ધ સુધી બધાને એક સરખું છે, એટલે
કે શુધ્ધાત્માની માન્યતા તે બધાને એક સરખી છે–માન્યતામાં
કાંઈ ફારફેર નથી.
(૨)–સમ્યગ્જ્ઞાન–તમામ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓને સમ્યક્–
પણાની અપેક્ષાએ જ્ઞાન એક જાતનું છે, પણ જ્ઞાન કોઈને
હીન, કોઈને અધિક હોય છે. તેરમે ગુણસ્થાનથી સિધ્ધ
સુધીનું જ્ઞાન સંપૂર્ણ હોવાથી સર્વ વસ્તુઓને યુગપત્ જાણે છે.
નીચેના ગુણસ્થાનોમાં [ચારથી બાર સુધીમાં] જ્ઞાન ક્રમેક્રમે
થાય છે અને ત્યાં જો કે જ્ઞાન સમ્યક્ છે તો પણ ઓછું–વધતું
છે, તે અવસ્થામાં જે જ્ઞાન ઉઘાડરૂપ નથી તે અભાવરૂપ છે,
પણ તેમાં વિકાર નથી, આ રીતે સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાનમાં તફાવત છે.
(૩)–સમ્યક્ચારિત્ર–તમામ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓને જે કાંઈ
ચારિત્ર પ્રગટ્યું હોય તે સમ્યક્ છે, અને દસમા ગુણસ્થાન
સુધી જે પ્રગટ્યું નથી તે વિભાવરૂપ છે. તેરમા ગુણસ્થાને
અનુજીવી યોગ કંપનરૂપ હોવાથી વિભાવરૂપ છે, અને ત્યાં
પ્રતિજીવી ગુણો બિલકુલ પ્રગટ નથી. ચૌદમા ગુણસ્થાને પણ
ઉપાદાનની કચાશ છે તેથી ત્યાં ઉદયભાવ છે.
(૪)–જ્યાં સમ્યગ્દર્શન છે ત્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન અને
સ્વરૂપાચરણચારિત્રનો અંશ અભેદરૂપ હોય છે અને ઉપર
કહ્યા પ્રમાણે દર્શનગુણથી જ્ઞાનગુણનું જુદાપણું અને તે બંને
ગુણથી ચારિત્રગુણનું જુદાપણું સિદ્ધ થયું એ રીતે અનેકાંત
સ્વરૂપ થયું.
(૫)–આ ભેદ પર્યાયાર્થિકનયથી છે, દ્રવ્ય અખંડ
હોવાથી દ્રવ્યાર્થિકનયે બધા ગુણો અભેદ–અખંડ છે એમ
સમજવું.
(૭)
દર્શન (શ્રદ્ધા), જ્ઞાન, ચારિત્ર એ ત્રણે ગુણોની
અભેદદ્રષ્ટિએ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની વ્યાખ્યા
(૧) અખંડ પ્રતિભાસમય, અનંત, વિજ્ઞાનઘન,
પરમાત્માસ્વરૂપ સમયસારને જ્યારે આત્મા અનુભવે છે તે
વખતે જ આત્મા સમ્યક્પણે દેખાય છે–[અર્થાત્ શ્રધ્ધાય છે]
અને જણાય છે તેથી સમયસાર જ સમ્યક્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાન છે. નયોના પક્ષપાતને છોડીને એક અખંડ
પ્રતિભાસનો અનુભવ કરવો તે જ ‘સમ્યગ્દર્શન’ અને
‘સમ્યગ્જ્ઞાન’ એવાં નામ પામે છે. સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન કાંઈ
અનુભવથી જુદાં નથી. [સમયસાર ગાથા–૧૪૪ ટીકા–
ભાવાર્થ. ગુજરાતી પાનું–૧૮૪]
[આત્મસિદ્ધિ ગાથા–૧૧]
અર્થ–પોતાના સ્વભાવની પ્રતીત, જ્ઞાન અને અનુભવ
વર્તે અને પોતાના ભાવમાં પોતાની વૃતિ વહે તે પરમાર્થ
સમ્યકત્વ છે.
(૮)
નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનનું ચારિત્રના ભેદ
અપેક્ષાએ કથન
નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન ચોથા ગુણસ્થાનકથી શરૂ થાય છે,
ચોથા અને પાંચમા ગુણસ્થાનકે ચારિત્રમાં મુખ્યપણે રાગ હોય
છે તેથી તેને ‘સરાગ સમ્યક્ત્વ’ કહેવાય છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે
ચારિત્રમાં રાગ ગૌણ છે અને પછીના ગુણસ્થાનોમાં તે ટળતાં
ટળતાં છેવટે સંપૂર્ણ વીતરાગ ચારિત્ર થાય છે તેથી છઠ્ઠા
ગુણસ્થાનકથી ‘વીતરાગ સમ્યક્ત્વ’ કહેવાય છે.
(૯)
નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન સંબંધે પ્રશ્નોતર
પ્રશ્ન:–મિથ્યાત્વ અને અનંતાનુબંધીના નિમિત્તે થતા
વિપરિત અભિનિવેશ રહિત જે શ્રદ્ધા છે તે નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ છે
કે વ્યવહાર સમ્યકત્વ છે?
ઉત્તર:–તે નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ છે, વ્યવહાર
સમ્યકત્વ નથી.
પ્રશ્ન:–પંચાસ્તિકાયની ગાથા ૧૦૭ની સંસ્કૃત ટીકામાં
તેને વ્યવહાર સમ્યક્ત્વ કહ્યું તે ખરૂં?
ઉત્તર:–એ ખરૂં નથી. તેમાં આ પ્રમાણે શબ્દો છે–
‘मिथ्यात्वोदयजनित विपरीताभिनिवेश रहितं श्रद्धान’
અહીં ‘श्रद्धानं’ કહીને શ્રદ્ધાનની ઓળખાણ આપી છે, પણ
તેને વ્યવહાર સમ્યકત્વ કહ્યું નથી. વ્યવહાર અને નિશ્ચય
સમ્યકત્વની વ્યાખ્યા તો ગાથા ૧૦૭ માં કહેલ ‘भावाणं’
શબ્દના અર્થમાં કહી છે.
પ્રશ્ન:–અધ્યાત્મ કમલમાર્તંડની ૭ મી ગાથામાં તેને
વ્યવહાર સમ્યક્ત્વ કહ્યું છે એ ખરૂં?