સુધારવા એટલે પર ન સુધરે ત્યાંસુધી પોતે ન સુધરવું. એવા પરાધીન ભાવમાં ધર્મ હોઈ શકે નહિ. કોઈ પર
પદાર્થના ભાવનો હું કર્તા નથી અને મારા ભાવનો કોઈ પર પદાર્થ કર્તા નથી, પર પદાર્થો ગમે તેમ હો અગર
વર્તો પરંતુ હું મારા જેવા ભાવ કરૂં તેવા ભાવ ગમે ત્યારે થઈ શકે છે–આમ વસ્તુ સ્વભાવની ઓળખાણપૂર્વક
પોતાના ભાવ સ્વાધીન રાખવા તે ધર્મ છે. ધર્મ તે જીવનો પોતાનો ભાવ
મારે આધીન છે. નેત્ર મંદ હો, ઈન્દ્રિયો શિથિલ હો, શરીર કૃશ હો ત્યારે પણ તેને લીધે મારૂં જ્ઞાન મંદ થઈ થઈ
જતું નથી, કેમકે મારી અવસ્થાથી મારૂં હોવાપણું છે, અન્યની અવસ્થા મારાથી જુદી છે. આ પ્રમાણે સ્વ–કાળથી
પોતાનું અસ્તિત્વ જાણતા જ્ઞાની યુગનું પરિવર્તન થતાં પોતાના ધર્મનાં સ્વરૂપમાં પરિવર્તન માનતા નથી પરંતુ
પોતે પોતાથી સદા પૂર્ણ રહે છે. મારી અવસ્થા મારાથી જ પરિણમે છે, પરજ્ઞેયની અવસ્થા ગમે તે થાઓ તેનાથી
મારી અવસ્થા પરિણમતી નથી, બાહ્ય વસ્તુઓ બદલી જવા છતાં મારૂં જ્ઞાન તો એકરૂપ રહે છે–જ્ઞાન પરમાં
ચાલ્યું જતું નથી–એમ–જ્ઞાની જાણે છે. સમય પલટાતાં બુદ્ધિ પલટી જાય અથવા તો સમયઅનુસાર ધર્મ પણ
બદલતો રહે છે–એ વાત જગતના ગપ્પાં છે, તેમ કદાપિ થતું નથી.
जा एसा मूढमई णिरत्थया सा हु दे मिच्छा।।
આ મૂઢમતિ તુજ છે નિરર્થક, તેથી છે મિથ્યા ખરે. ૨૬૬.
કરનારું નહિ હોવાથી, ‘હું આકાશના ફૂલને ચૂંટું છું’ એવા અધ્યવસાનની માફક મિથ્યારૂપ છે, કેવળ પોતાના
અનર્થને માટે જ છે (અર્થાત્ માત્ર પોતાને જ નુકશાનનું કારણ થાય છે, પરને તો કાંઈ કરી શકતું નથી.)
વિચારથી બીજા જીવમાં ફેરફાર થાય? કયા કાળે બીજા જીવના વિચારની અસર આ જીવ ઉપર થાય? કોઈ કાળે
તેમ થાય જ નહિ. શું વસ્તુનું સ્વરૂપ કદી બદલાઈ જાય? વસ્તુનો સ્વભાવ એ જ જૈનધર્મ છે–અને વસ્તુનો
વ્યક્તિએ ધર્મ કર્યો નથી, પરંતુ ધર્મ તો સ્વભાવસિદ્ધ છે. દરેક વસ્તુ પોતાના સ્વભાવથી સ્વતંત્ર અને પરિપૂર્ણ
છે તેનો પ્રદર્શક તે જૈનધર્મ; જૈનધર્મ એટલે વસ્તુ ધર્મ; વસ્તુ ધર્મ એટલે વિશ્વધર્મ. આત્માની એક સમય પૂરતી
વિકારી પર્યાયને ગૌણ કરીને ત્રિકાળી અખંડ પરિપૂર્ણજ્ઞાયક સ્વભાવનું દર્શન કરવું તે જૈન–દર્શન છે. વસ્તુપ્રદર્શક
ધર્મને કાળની મર્યાદા હોઈ શકે નહિ. સત્યધર્મ