વસ્તુસ્વભાવના આધારે છે, અનુભવ તે જૈનધર્મનો પાયો છે, યુક્તિવાદ
થઈને ચારગતિમાં રોકાઈ જવાના...
તત્ત્વજ્ઞાનીઓ નીચે પ્રમાણે કરે છે–
પ્રકારના અશુદ્ધ ભાવ તે સંસારનું કારણ છે અર્થાત્ અધર્મ છે. સ્વાશ્રયભાવ પોતાના સ્વભાવના લક્ષે થાય છે,
અને પરાશ્રયભાવ હમેશા પરનું અવલંબન માગે છે. જેમકે કોઈ જીવને મારવાનો ભાવ થયો તે તો પર જીવનું
લક્ષ કર્યા વગર થાય નહિ, તેમ કોઈને સગવડ આપવાનો ભાવ પણ પર તરફના લક્ષ વગર થાય નહિ, માટે તે
બંને
થાય નહિ માટે સૌથી પહેલાંં પોતાના સ્વરૂપની ઓળખાણ દ્વારા સમ્યગ્દર્શનરૂપી ધર્મ કરવાનું જૈનદર્શન ફરમાવે
પદાર્થનું કરી શકતા નથી, માટે તું પર પદાર્થોનું લક્ષ છોડી દઈને તારા સ્વભાવમાં લક્ષ કર–એ જ સુખનો ઉપાય
અર્થાત્ ધર્મ છે. કોઈ જીવના ભાવનું ફળ કોઈમાં આવતું જ નથી. કયા કાળે એક જીવના વિચારથી બીજા જીવનું
કાર્ય થાય? કયા કાળે બીજા જીવના વિચારથી આ જીવનું કાર્ય થાય? એક જીવને એવો વિચાર આવે કે ‘હું
આખા જગતને સુખી કરું’ –પરંતુ જગતના સૌ જીવો તો પોતપોતાના પરિણામ અનુસાર સુખી કે દુઃખી સ્વયં
થાય છે, ત્યાં આ જીવના વિચારની અસરથી તો કોઈ જીવ સુખી થઈ જતા નથી, માટે જ પરને સુખી કે દુઃખી
કરવાનો અજ્ઞાન જનિત ભાવ તે મિથ્યા છે. આ જીવ સાક્ષાત્ ભગવાન પાસે બેઠો હોય તો તે ભગવાનની
અસરથી ધર્મ સમજી જાય–એ વાત પણ ખોટી છે. ભગવાનને પૂર્વે ‘જગતને ધર્મ પમાડવાની ભાવના’ હતી, તે
સ્વભાવની સ્વતંત્રતાની સમજણ તે જ ત્રણે કાળનો એક ધર્મ છે. આ સમજણ થતાં અનંતાનંત પર દ્રવ્યો
ઉપરથી અહંકાર અને સુખબુદ્ધિ ટળી જાય છે તથા પોતાના સ્વભાવની અનંતી દ્રઢતા થાય છે તેનું ફળ તત્કાળે
અનંત શાંતિ છે, અને તે જ મુક્તિનું કારણ છે.
ભાવના હોવા છતાં સામો જીવ તેના કારણે અજ્ઞાનપણાને લીધે દુઃખી થતો જોવામાં આવે છે; અને આ જીવને
સામાને દુઃખી કરવાનો ભાવ હોવા છતાં સામો જીવ પોતાના જ્ઞાનજનિત પરિણામને લીધે સુખી થતો દેખાય છે;
તેથી એક જીવના પરિણામ બીજામાં અકિંચિત્કર છે. આ સંબંધમાં નીચે પ્રમાણે ચૌભંગી થઈ શકે છે;
અને (૪) પર જીવને ‘હું આ જીવને મુક્ત કરું’ એવો અધ્યવસાન ભાવ હોવા છતાં આ જીવ પોતાના