: માહ : ૨૪૭૨ આત્મધર્મ : ૮૯ :
ન્યાયોમાંથી ઊંચા–ઊંચા જાતના ન્યાયો પીરસાય છે–કે જે પચાવતાં આત્મા પુષ્ટ થાય. તારે સર્વજ્ઞ ભગવાન થવું
હોય તો તું પણ આ વાત માન, જેણે આ વાત માની તેની મુક્તિ જ છે. લ્યો! આ ‘મુક્તિના માંડવા’ પછી ત્રીજા
દિવસના હરખ જમણ! [સુવર્ણપુરીમાં ‘ભગવાનશ્રી કુંદકુંદપ્રવચનમંડપ’નું ખાતમુહૂર્ત–અર્થાત્– ‘મુક્તિનાં
માંડવા’ માગસર સુદ ૧૦ ના રોજ થયેલ ત્યારથી ત્રીજા દિવસનું આ વ્યાખ્યાન હોવાથી અહીં ‘ત્રીજા દિવસના
હરખ જમણ’ કહેલ છે.]
હવે, ગાથા–૩૨૧–૩૨૨ માં જે વસ્તુસ્વરૂપ બતાવ્યું તેની વિશેષ દ્રઢતા માટે ૩૨૩ મી ગાથા કહે છે:– જે
જીવ પૂર્વે ગાથા–૩૨૧–૩૨૨ માં કહેલા વસ્તુસ્વરૂપને જાણે છે તે તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે અને જે તેમાં સંશય કરે છે તે
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે–
एवं जो णिच्चयदो जाणदि दव्वाणि सव्वपज्जाए।
सो सद्रिट्ठी सुद्धो जो शंकदि सो हु कुद्रिट्ठि।। ३२३।।
અર્થ:–આ પ્રમાણે નિશ્ચયથી સર્વ દ્રવ્યો (જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ) તેમજ તે
દ્રવ્યની સર્વ પર્યાયોને સર્વજ્ઞના આગમ અનુસાર જાણે છે–શ્રદ્ધા કરે છે તે શુદ્ધ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, અને જે આવું
શ્રદ્ધાન ન કરે–શંકા સંદેહ કરે તે સર્વજ્ઞના આગમથી પ્રતિકૂળ છે–પ્રગટપણે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
સર્વજ્ઞદેવે કેવળજ્ઞાનવડે જાણીને આગમમાં કહેલાં દ્રવ્યો અને તેની અનાદિ અનંતકાળની બધી પર્યાયો
જેના જ્ઞાનમાં અને પ્રતીતમાં બેસી ગયાં તે “सद्रिट्ठि सुद्धो” એટલે શુદ્ધ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, મૂળપાઠમાં ‘सो सत्द्रष्टि
शुद्धः’ એમ કહીને જોર મૂકયું છે, પહેલી વાત અસ્તિથી કરી પછી નાસ્તિથી કહે છે કે “शंकादि सोहु कुद्रिट्ठी”
જે તેમાં શંકા કરે છે તે પ્રગટપણે મિથ્યાદ્રષ્ટિ સર્વજ્ઞનો વેરી છે.
સ્વામીકાર્તિકેયાચાર્યદેવે આ ૩૨૧–૩૨૨–૩૨૩ ગાથામાં ગૂઢ રહસ્ય સંકેલી દીધું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ
બરાબર જાણે છે કે ત્રિકાળી બધાય પદાર્થોની અવસ્થા ક્રમબદ્ધ છે, સર્વજ્ઞદેવ અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિમાં એટલો ફેર છે કે
સર્વજ્ઞદેવ બધા દ્રવ્યોની ક્રમબદ્ધપર્યાયોને પ્રત્યક્ષજ્ઞાનથી જાણે છે, અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા બધા દ્રવ્યોની ક્રમબદ્ધ
પર્યાયોને આગમ પ્રમાણથી પ્રતીતમાં લ્યે છે એટલે કે પરોક્ષ જ્ઞાનથી નક્કી કરે છે; સર્વજ્ઞને વર્તમાન રાગ–દ્વેષ
સર્વથા ટળી ગયા છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ અભિપ્રાયમાં રાગ–દ્વેષ સર્વથા ટળી ગયા છે. સર્વજ્ઞ ભગવાન
કેવળજ્ઞાનથી ત્રણકાળને જાણે છે, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ જો કે કેવળજ્ઞાનવડે નથી જાણતો તોપણ શ્રુતજ્ઞાનવડે તે
ત્રણકાકાળના પદાર્થોની પ્રતીત કરે છે. તેનું જ્ઞાન પણ નિઃશંક છે; પર્યાય તે દરેક વસ્તુઓનો ધર્મ છે, વસ્તુ
સ્વતંત્રપણે પોતાની પર્યાયરૂપે થાય છે, જે વખતે જે પર્યાય થાય તેને માત્ર જાણવાનું જ જ્ઞાનનું કર્તવ્ય છે,
જાણતાં ‘આ પર્યાય આમ કેમ થઈ’ એમ શંકા કરનારને વસ્તુના સ્વતંત્ર ‘પર્યાય–ધર્મ’ની અને જ્ઞાનના કાર્યની
ખબર નથી, જ્ઞાનનું કાર્ય માત્ર જાણવાનું છે, જાણવામાં ‘આમ કેમ’ એ શંકા કયાં છે? ‘આમ કેમ’ એવી શંકા
કરવાનું સ્વરૂપ જ્ઞાનનું નથી, પણ ‘જે પર્યાય થાય છે તે વસ્તુના ધર્મ પ્રમાણે જ થાય છે’ માટે જેમ થાય તેમ
તેને જાણવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે, આ રીતે જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને જ્ઞાની તો નિઃશંકપણે બધાને જાણ્યા
જ કરે છે. આવા જ્ઞાનના જોરે કેવળજ્ઞાન અને પોતાની પર્યાય વચ્ચેના અંતરને તોડીને પૂર્ણ કેવળજ્ઞાન તે
અલ્પકાળમાં પ્રગટ કરશે.
જે જીવ વસ્તુની ક્રમબદ્ધ સ્વતંત્ર પર્યાયને નથી માનતો અને ‘પરનું હું ફેરવું કે પર મને રાગદ્વેષ કરાવે’
એમ માને છે તેને સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની શ્રદ્ધા નથી તેમ જ તે સર્વજ્ઞના આગમથી પ્રતિકૂળ, પ્રગટપણે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં જે જણાયું તેમાં હું ફેરફાર કરી દઉં એમ જેણે માન્યું તેણે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનને માન્યું નથી. સર્વજ્ઞનું
જ્ઞાન અને તેમની શ્રીમુખવાણીના ન્યાયોને જે નથી માનતો તે પ્રગટપણે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; સર્વજ્ઞદેવ ત્રણકાળ
ત્રણલોકના બધા દ્રવ્યોની પર્યાયને જાણે છે અને બધી વસ્તુની પર્યાય પ્રગટપણે તેનાથી સ્વયં થાય છે છતાં
તેનાથી વિરુદ્ધ (સર્વજ્ઞના જ્ઞાનથી અને વસ્તુના સ્વરૂપથી વિરુદ્ધ) જે માને છે તે સર્વજ્ઞનો અને પોતાના
આત્માનો વિરોધી પ્રગટપણે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
ભલે, પર્યાય ક્રમબદ્ધ થાય છે પણ પુરુષાર્થ વગર પર્યાય થતી નથી. જે તરફનો પુરુષાર્થ કરે તે તરફની
ક્રમબદ્ધ પર્યાય થાય. કોઈ પૂછે કે આમાં તો નિયત આવ્યું ને? તો ઉત્તર–ભાઈ! ત્રણેકાળની નિયત પર્યાયનો
નિર્ણય કરનાર કોણ છે? જેણે ત્રણેકાળની પર્યાય નક્કી કરી તેણે દ્રવ્ય જ નક્કી કર્યું છે. પર લક્ષે સ્વનું નિયત
માને તો તે એકાંતવાદી વાતોડિયો છે અને પોતાના સ્વભાવના લક્ષે–