ATMADHARMA With the permissdon of the Baroda Govt. Regd No. B, 4787
order No. 30/24 date 31-10-44
સમ્યગ્દર્શન – ધર્મ
પ્રશ્ન:–આપ તો હંમેશા સમ્યગ્દર્શનની
જ વાત કરો છો?
ઉત્તર:–સમ્યગ્દર્શન એ જ મોક્ષનું કારણ
છે. સમ્યગ્દર્શન કહે છે કે “મને ધારણ કર્યા
પછી તારી ઈચ્છા હશે તોપણ તારાથી મલિનતા
રાખી શકાશે નહીં, મોક્ષે આવવું જ પડશે!”
મોક્ષનું પહેલું જ પગથિયું સમ્યગ્દર્શન છે, તે
વિનાના બધા હવાઈ કિલ્લા છે–કલ્પના છે; માટે
પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન એ જ કર્તવ્ય છે.
(પાનું ૨૨૬–૨૨૭)
સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના,
દુનિયાએ તેને ઘરઘરની ચીજ કરી નાંખી છે,
મોટો ભાગ વીતરાગનો માર્ગ જ ભૂલી ગયા
છે. દેહ–મન–વાણીની ક્રિયા રહિત ભગવાન
આત્મા સ્વાભાવિક ગુણરત્નોની ખાણ છે–તે
અંદર લક્ષ કરે તો ગુણો પ્રગટે. જ્યાં હોય ત્યાં
ખોદે તો નીકળેને! માટીની ખાણ ગમે તેટલી
ખોદે તોપણ તેમાંથી અનાજ નીકળે નહીં, તેમ
પુણ્ય–પાપના વિકારની ખાણ અનાદિથી ખોદે
છે, પણ તે તો રાગ છે–વિકાર છે તેમાંથી
અવિકારી ધર્મ પ્રગટે નહીં. માવો જોઈતો હોય
તો અફીણવાળાની દુકાને ન પૂછે પણ કંદોઈને
ત્યાં જ જાય, એમાં ખબર પડે, પણ ધર્મ કયાં
મળે? ધર્મની દુકાન કયાં છે? તેની ખબર ન
મળે. કોઈ સ્થાનમાં, વાણીમાં કે ચોપડામાં ધર્મ
નથી, ધર્મ તો આત્મામાં છે, બીજે કયાંય નથી.
આત્મા જ અંદર સ્વાભાવિક ગુણનો ઢગલો છે,
પણ તેની ખબર નથી તેથી બહારમાં માન્યું છે
કે–દયા કરી અથવા પર જીવને બચાવી દીધો
એમાં ધર્મ થઈ ગયો; પણ એવા દયાદિના
શુભભાવ તો અનંતવાર કરી ચૂકયો, પરંતુ
આત્માને ઓળખ્યો નહીં, અને આત્માને
ઓળખ્યા વગર ધર્મ થયો નહિ (પાનું ૨૨૦–૨૨૧)
શ્રી નિયમસાર–પર–પ્રવચનો ભાગ–૧
પૃષ્ઠ ૩૨૦–કિંમત–રૂા. ૧–૮–૦
નયો શા માટે?
બે અપેક્ષાઓ બરાબર સમજવી જોઈએ, બે અપેક્ષાઓ ઉપર
આખા જૈનશાસનનું કથન છે. જૈનશાસન એટલે વસ્તુસ્વભાવ,
વસ્તુસ્વભાવ બે અપેક્ષા દ્વારા સમજાવી શકાય છે. ત્રિલોકનાથ
તીર્થંકર દેવાધિદેવ સર્વજ્ઞ ભગવાને પોતાના પૂર્ણ જ્ઞાનમાં જેવો પૂરો
વસ્તુસ્વભાવ જાણ્યો તેવો જ સ્વભાવ કહ્યો છે, સાંભળનારનું જ્ઞાન
ઊણું છે પણ વસ્તુસ્વભાવ પૂરો છે; ઊણા જ્ઞાનમાં પૂરો
વસ્તુસ્વભાવ એક સાથે આવી શકતો નથી તેથી અપેક્ષા દ્વારા
વસ્તુના પડખાંને મુખ્ય–ગૌણ કરીને સમજાવવામાં આવે છે. જો
વસ્તુસ્વભાવમાં પરિપૂર્ણતા ન હોય તો મુખ્ય–ગૌણ કરીને પૂર્ણતા
સમજાવવાનું હોય નહિ અને જો જ્ઞાન પૂરું હોય તોપણ ભેદ પાડીને
સમજાવવું પડે નહિ, કેમકે પૂરા જ્ઞાનમાં તો પૂરી વસ્તુનું [દ્રવ્ય–
પર્યાયનું] જ્ઞાન એક સાથે હોય છે, પણ જ્ઞાન અધુરું છે એટલે તે
દ્રવ્ય–પર્યાયસ્વરૂપ પુર્ણ વસ્તુને એક સાથે લક્ષમાં લઈ શકતું નથી,
માટે (નયદ્વારા) મુખ્ય–ગૌણ કરીને સમજાવવું પડે છે.
(પાનું ૨૯૬–૨૯૭)
નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય
ભગવાનનો ઉપદેશ બે અપેક્ષાસહિત છે, એકાંત ઉપદેશ
ભગવાનનો નથી. નિશ્ચયદ્રષ્ટિનો વિષય અખંડ છે, તેના વિષયમાં
વ્યવહાર કે વ્યવહારના વિષયરૂપ ખંડ, ભેદ, અવસ્થા આવતાં નથી;
પરંતુ વ્યવહાર અને તેનો વિષય અભાવરૂપ નથી, વર્તમાન પૂરતા
છે ખરા. વ્યવહારની જ દ્રષ્ટિને મિથ્યાદ્રષ્ટિ–ખોટી દ્રષ્ટિ કહી છે કેમકે
વ્યવહારનય એક વર્તમાન અંશને જ લક્ષમાં લ્યે છે અને આખો
ત્રિકાળી પદાર્થ તે લક્ષમાં લેતો નથી, અને જે આખા ત્રિકાળી દ્રવ્યને
પ્રતીતમાં ન લ્યે તે દ્રષ્ટિ સાચી નથી; માટે નિશ્ચયદ્રષ્ટિને મુખ્ય કરી
અખંડ ત્રિકાળી પદાર્થને લક્ષમાં લેવો–તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
અહીં પ્રથમ નયોનું સ્વરૂપ બતાવીને પછી તેનું લક્ષ
છોડાવીને અખંડ વસ્તુ તરફ પ્રૌઢ વિવેક વડે લક્ષ કરાવે છે. અખંડ
વસ્તુને લક્ષમાં લેવી તેને ‘પ્રૌઢ વિવેક’ કહ્યો છે પણ જેની પર્યાય
ઉપર જ દ્રષ્ટિ છે તે વ્યવહારમૂઢ અર્થાત્ અવિવેકી છે...પ્રૌઢ વિવેક
એટલે શું? નિશ્ચય–વ્યવહાર બંને નયોને જાણીને પછી જે નિશ્ચયનાં
અખંડ વિષય તરફ ઢળે છે તે પ્રૌઢવિવેકી છે; જ્ઞાનમાં બન્ને નયોનો
સ્વીકાર કરીને નિશ્ચયમાં આરૂઢ છે. વ્યવહારનય છે, તેને ન માને
તો વિવેક કહેવાય નહિ અને જો વ્યવહારમાં જ રોકાઈ જાય તોપણ
તે નિશ્ચયનયમાં અનારૂઢ વર્તતા થકા અવિવેકી છે. નયોનું જે જ્ઞાન
કરાવે છે તે ભેદનું લક્ષ રાખવા માટે નહિ, પણ ભેદ રહિત
અભેદસ્વરૂપ છે તે તરફ લક્ષ કરવા માટે કહેવાય છે.
(પાનું ૩૦૪–૩૦પ)
(નિયમસાર – પ્રવચનોમાંથી)
મુદ્રક : ચુનીલાલ માણેકચંદ રવાણી, શિષ્ટ સાહિત્ય મુદ્રણાલય, દાસકુંજ, મોટા આંકડિયા, કાઠિયાવાડ.
પ્રકાશક : જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ સોનગઢ વતી જમનાદાસ માણેકચંદ રવાણી, મોટા આંકડિયા તા. પ – ૨ – ૪૬