: માહ : ૨૪૭૨ આત્મધર્મ : ૭૯ :
વર્ષ ત્રીજું માહ
અંક ચોથો ૨૪૭૨
સ્વામી કાિતકેયાનુપ્રેક્ષ્ા માગશર સુદ ૧૨ રિવારનું
ગાથા ૩૨૧ – ૩૨ – ૩૨૩ પૂ. સદ્ગુરુદેવનું વ્યાખ્યાન.
સ્વભાવનો અનંત પુરુષાર્થ ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધામાં આવે છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા તે
નિયતવાદ નથી, પણ સમ્યક્ પુરુષાર્થવાદ છે.
(‘વસ્તુની પર્યાય ક્રમબદ્ધ જ થાય છે. તોપણ પુરુષાર્થ વગર શુદ્ધપર્યાય કદાપિ પ્રગટતી નથી’ એ સિદ્ધાંત ઉપર
મુખ્યપણે આ વ્યાખ્યાન છે. આ વ્યાખ્યાનમાં ૧ – પુરૂષાર્થ, ૨ – સમ્યગ્દ્રષ્ટિની ધર્મભાવના, ૩ – સર્વજ્ઞની સાચી શ્રદ્ધા, ૪ – દ્રવ્યદ્રષ્ટિ,
પ – જડ અને ચેતન પદાર્થોની ક્રમબધ્ધ પર્યાય, ૬ – ઉપાદાન – નિમિત્ત, ૭ – દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાય, ૮ – સમ્યગ્દર્શન, ૯ – કર્તાપણું અને
જ્ઞાતાપણું, ૧૦ – સાધકદશા, ૧ – કર્મમાં ઉદીરણા વગેરે પ્રકારો, ૧૨ – મુક્તિનાં નિ:સંદેહ ભણકાર, ૧૩ – સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ,
૧૪ – અનેકાંત અને એકાંત, ૧પ – પાંચ સમવાય. ૧૬ – અસ્તિ – નાસ્તિ, ૧૭ – નિમિત્ત – નૈમિત્તિક સંબંધ, ૧૮ – નિશ્ચય – વ્યવહાર, ૧૯ –
આત્મજ્ઞ તથા સર્વજ્ઞ અને ૨૦ – નિમિત્તની હાજરી હોવા છતાં નિમિત્ત વગર કાર્ય થાય છે એ વગેરેના સ્વરૂપનું સ્પષ્ટીકરણ
આવી જાય છે. આમાં અનેક પડખાંથી વારંવાર સ્વતંત્ર પુરુષાર્થને સિદ્ધ કર્યો છે અને એ રીતે પુરૂષાર્થસ્વભાવી આત્માની
ઓળખાણ કરાવી છે. જિજ્ઞાસુઓ આ વ્યાખ્યાના રહસ્યને સમજીને આત્માના સ્વતંત્ર સત્ય પુરુષાર્થની ઓળખાણ કરી તે
તરફ વળ! અ ભલમણ છ.)
ભગવાન સ્વામીકાર્તિકેયાચાર્યે આ ત્રણ ગાથાઓમાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ વસ્તુસ્વરૂપનું કેવું ચિંતવન કરે છે
અને પુરુષાર્થની ભાવના કરે છે તે બતાવ્યું છે, આ ખાસ જાણવા જેવું હોવાથી આજે વંચાય છે. મૂળ શાસ્ત્રની
ગાથા નીચે મુજબ છે:–
“હવે સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો વિચાર કેવો હોય તે કહે છે–
जं जस्स जम्मिदेसे जेण विहाणेण जम्मि कालम्मि।
णादं जिणेण णियदं जम्मं वा अहव मरणं वा।। ३२१।।
तं तस्स तम्मिदेसे तेण विहाणेण तम्मि कालम्मि।
को सक्कइ चालेदुं इंदो वा अह जिणिंदो वा।। ३२२।।
અર્થ:– જે જીવને જે દેશમાં જે કાળમાં જે વિધિથી જન્મ તથા મરણ તેમજ દુઃખ, સુખ, રોગ, દારિદ્ર આદિ,
જેમ સર્વજ્ઞ દેવે જાણ્યું છે તે જ પ્રમાણે નિયમથી થવાનું. સર્વજ્ઞદેવે જાણ્યા પ્રમાણે જ તે જીવને તે જ દેશમાં તે જ
કાળમાં તે જ વિધિથી નિયમથી થાય છે, તેને નિવારી શકવા ઈન્દ્ર તથા જિનેન્દ્ર તીર્થંકરદેવ કોઈ પણ સમર્થ નથી.
ભાવાર્થ:– સર્વજ્ઞદેવ સર્વ દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવની અવસ્થા જાણે છે. તે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં જે પ્રતિભાસ્યું
છે તે ચોક્કસપણે થાય છે તેમાં અધિક–હીન કાંઈ થતું નથી–એવું સમ્યગ્દ્રષ્ટિ વિચારે છે.” (સ્વામીકા. અનુપ્રેક્ષા.
પાનું–૧૨પ)
આ ગાથામાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવની ધર્મ અનુપ્રેક્ષા કેવી હોય તે બતાવ્યું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ વસ્તુના સ્વરૂપનું
કઈ રીતે ચિંતવન કરે છે તે આમાં બતાવ્યું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિની આ ભાવના દુઃખના દિલાસા ખાતર કે ખોટા
આશ્વાસન ખાતર નથી, પણ જિનેશ્વરદેવે જોયેલું વસ્તુસ્વરૂપ જે પ્રમાણે છે તેમ પોતે ચિંતવે છે; આવું જ
વસ્તુસ્વરૂપ છે, પણ કલ્પના નથી. આ ધર્મની વાત છે. ‘ જે કાળે જે અવસ્થા થવાની સર્વજ્ઞ ભગવાને જોઈ તે
કાળે તે જ અવસ્થા થાય, બીજી ન થાય’ આમાં એકાંતવાદ કે નિયતવાદ નથી પરંતુ આમાં જ સાચો
અનેકાંતવાદ અને સર્વજ્ઞતાની ભાવના તેમ જ જ્ઞાનનો અનંતો પુરુષાર્થ આવે છે.
આત્મા સામાન્ય–વિશેષસ્વરૂપ વસ્તુ છે, અનાદિ અનંત જ્ઞાનસ્વરૂપ તે સામાન્ય અને તે જ્ઞાનમાંથી સમયે
સમયે જે પર્યાય થાય છે તે વિશેષ છે. સામાન્ય પોતે કાયમ રહીને વિશેષપણે પરિણમે છે; તે વિશેષ પર્યાયમાં
જો સ્વરૂપની રુચિ કરે તો સમયે સમયે વિશેષમાં શુદ્ધતા થાય છે, અને જો તે વિશેષ પર્યાયમાં ‘રાગાદિ દેહાદિ તે
હું’ એવી ઊંધી રુચિ કરે તો વિશેષમાં અશુદ્ધતા થાય છે. આ રીતે સ્વરૂપની રુચિ કરે તો શુદ્ધપર્યાય ક્રમબદ્ધ
પ્રગટે છે; અને જો વિકારની–પરની રુચિ હોય તો અશુદ્ધપર્યાય ક્રમબદ્ધ પ્રગટે છે; ચૈતન્યની ક્રમબદ્ધ પર્યાયમાં ફેર
પડતો નથી, પણ ક્રમબદ્ધનો નિયમ એવો છે કે જે તરફની રુચિ કરે તે તરફની ક્રમબદ્ધદશા થાય છે. જેને ક્રમબદ્ધ
પર્યાયની શ્રદ્ધા થાય તેને દ્રવ્યની