આત્મસિદ્ધિ ૭૦
: ચૈત્ર : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૧૨૩ :
છે કે જે વસ્તુ હોય તેનો કદી નાશ ન થાય, જે વસ્તુ ન હોય તેની કદી ઉત્પત્તિ ન થાય; અને જે વસ્તુ હોય તેમાં
રૂપાંતર થયા જ કરે, અર્થાત્ ટકીને બદલવું (permanency with a change) તે વસ્તુનું સ્વરૂપ છે.
શાસ્ત્રભાષામાં આ નિયમને ‘उत्पादव्ययत्रौव्ययुकतं सत्” એ રીતે બતાવવામાં આવે છે. ઉત્પાદવ્યય એટલે
કે અવસ્થાનું રૂપાંતર અને ધુ્રવ એટલે વસ્તુનું ટકવું–તે દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે.
– અસ્તિ નાસ્તિ –
દ્રવ્ય અને પર્યાય એ બેના સ્વરૂપમાં એવો ફેર છે કે દ્રવ્ય ત્રિકાળ છે તે બદલી જતું નથી, પણ પર્યાય
ક્ષણિક છે. તે ક્ષણેક્ષણે બદલ્યા કરે છે. પર્યાય બદલવા છતાં દ્રવ્યનો નાશ થતો નથી. દ્રવ્ય પોતાના સ્વરૂપે
ત્રિકાળ ટકતું હોવાથી બીજામાં તે કદી ભળી જતું નથી. આને અનેકાંત સ્વરૂપ કહેવાય છે એટલે કે વસ્તુ પોતાના
સ્વરૂપથી છે અને તે બીજાના સ્વરૂપે નથી, જેમ લોઢું તે લોઢા સ્વરૂપે છે અને લોઢું તે લાકડાસ્વરૂપે નથી; જીવ તે
જીવ સ્વરૂપે છે પણ જીવ તે જડ સ્વરૂપે નથી. આવો સ્વભાવ હોવાથી કોઈ વસ્તુ અન્યવસ્તુમાં ભળી જતી નથી,
પણ દરેક પોતપોતાના સ્વરૂપે જુદી જ રહે છે.
– નિત્ય – અનિત્ય –
જીવ પોતાના વસ્તુ સ્વરૂપે ટકીને અવસ્થાથી બદલ્યા કરે છે, પરંતુ જીવ જીવરૂપે જ બદલે છે. જીવની
અવસ્થા બદલતી હોવાથી સંસાર–દશાનો નાશ કરીને સિદ્ધદશા થઈ શકે છે. અજ્ઞાનદશાનો નાશ કરી જ્ઞાનદશા
થઈ શકે છે; અને જીવ નિત્ય હોવાથી સંસારદશાનો નાશ થવા છતાં તે મોક્ષદશાપણે ટકી રહે છે. આ રીતે
વસ્તુથી અને પર્યાયથી નિત્ય–અનિત્ય સ્વરૂપ છે તે સમજવું જોઈએ.મોક્ષશાસ્ત્ર, અધ્યાય પ સૂત્ર ૨૯
પરમાણુમાં પણ તેની અવસ્થા બદલે છે પણ કોઈ વસ્તુનો નાશ થતો નથી. દૂધ વગેરેનો નાશ થતો
દેખાય છે ત્યાં વસ્તુનો નાશ નથી. દૂધ કાંઈ મૂળ વસ્તુ નથી પણ તે તો ઘણા પરમાણુઓની સ્કંધરૂપ અવસ્થા છે
અને તે અવસ્થા બદલીને બીજી દહીં વગેરે અવસ્થા થાય છે–પરંતુ તેમાં પરમાણુ વસ્તુ તો ટકી જ રહે છે. વળી
દૂધ બદલીને દહીં થવાથી વસ્તુ અન્યરૂપે થઈ જતી નથી, પરમાણુ વસ્તુ છે તે તો બધી દશામાં પરમાણુરૂપે જ રહે
છે. વસ્તુ કદી પણ પોતાના સ્વરૂપને છોડતી નથી. શ્રીમદ્રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે–
ક્યારે કોઈ વસ્તુનો કેવળ હોય ન નાશ
ચેતન પામે નાશ તો કેમાં ભળે તપાસ?
જડ કે ચેતન કોઈ વસ્તુનો સર્વથા નાશ કદી પણ થતો નથી. જો જ્ઞાન સ્વરૂપ ચેતન વસ્તુ નાશ પામે તો
તે શેમાં ભળે? ચેતનનો નાશ થઈને શું તે જડમાં પેસી જાય? એમ કદી ન બને. તેથી ચેતન તે સદાકાળ
ચેતનપણે પરિણમે છે, જડ તે સદાકાળ જડપણે પરિણમે છે, પણ વસ્તુ કદી નાશ પામતી નથી.
પર્યાય બદલતાં વસ્તુનો નાશ માની લેવો તે અજ્ઞાન છે, અને વસ્તુની પર્યાય બીજો બદલાવે એમ માનવું તે
પણ અજ્ઞાન છે, વસ્તુ કદી પર્યાય વગર હોતી નથી અને પર્યાય કદી વસ્તુ વગર હોતી નથી. જે અનેક પ્રકારની
અવસ્થાઓ થાય છે તે નિત્ય ટકતી વસ્તુ વગર ન હોય. જો નિત્ય ટકતો પદાર્થ ન હોય તો અવસ્થા ક્યાંથી આવે?
દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી વગેરે સર્વ અવસ્થાઓ છે તેમાં નિત્ય ટકતી મૂળ વસ્તુ પરમાણુ છે. દૂધ વગેરે પર્યાય હોવાથી
તે બદલી જાય છે પણ તે કોઈ પણ અવસ્થામાં પરમાણુ પોતાનું પરમાણુપણું છોડતું નથી, કેમકે તે વસ્તુ છે–દ્રવ્ય છે.
– સામાન્ય – વિશેષ –
દ્રવ્ય એટલે વસ્તુ અને પર્યાય એટલે વસ્તુની વર્તમાન હાલત; દ્રવ્ય તે અંશી (આખી વસ્તુ) છે અને
પર્યાય તેનો અંક અંશ છે. ‘અંશી’ ને સામાન્ય કહેવાય છે અને ‘અંશ’ ને વિશેષ કહેવાય છે, આ સામાન્ય–
વિશેષ મળીને વસ્તુનું હોવાપણું છે. સામાન્ય–વિશેષ વગર કોઈ સત્ પદાર્થ હોતો નથી. સામાન્ય તે ધુ્રવ છે અને
વિશેષ તે ઉત્પાદ વ્યય છે–“उत्पाद व्ययधु्रवयुक्तं सत्”
જે વસ્તુ એક સમય છે તે વસ્તુ ત્રિકાળ છે કેમકે વસ્તુનો નાશ નથી પણ રૂપાંતર છે. વસ્તુ પોતાની
શક્તિથી– [સત્તાથી–અસ્તિત્વથી] ટકે છે, તેને કોઈ પરવસ્તુની મદદ નથી, આ નિયમને સહેલી ભાષામાં
કહેવામાં આવે તો ‘એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકતું નથી.’
છેવટ
પ્રશ્ન:– આ બધું શા માટે સમજવું?
ઉત્તર:– અનાદિથી ચાલ્યું આવતું અનંત દુઃખનું કારણ, મહાપાપરૂપ, મિથ્યાત્વ ટાળવા માટે આ બધું
સમજવું જરૂરી છે. આ સમજતાં આત્મસ્વરૂપની સાચી ઓળખાણ થઈને સમ્યગ્દર્શન થાય છે અને સાચું સુખ
પ્રગટે છે, માટે આ બરાબર સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો. • • • •