રહેશે–આમ જાણ્યું ત્યાં ‘કાળ’ સિદ્ધ થઈ ગયો. ભૂત, વર્તમાન, ભવિષ્ય અથવા તો જુનું–નવું, દિવસ, કલાક
વગેરે જે ભેદો પ્રવર્તે છે તે ભેદો કોઈ એક મૂળ વસ્તુ વગર હોઈ શકે નહિ, ઉપર્યુક્ત બધા ભેદો કાળ દ્રવ્યના છે,
જો કાળ દ્રવ્ય ન હોય તો ‘નવું–જુનું’ , ‘પહેલાંં–પછી’ એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ હોઈ શકે નહિ, માટે કાળદ્રવ્ય સિદ્ધ
થયું– (૬). આ રીતે ટોપી ઉપરથી છ દ્રવ્યો સિદ્ધ થયા.
ઓળખાવી શકાય નહિ, જો ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્ય ન હોય તો ટોપીમાં થતો ફેરફાર (ક્ષેત્રાંતર અને સ્થિરતા)
ઓળખાવી શકાય નહિ, અને જો કાળદ્રવ્ય ન હોય તો ‘પહેલાંં’ જે ટોપી સીધી હતી તે જ અત્યારે વાંકી છે’–એમ
પૂર્વે ટોપીનું હોવાપણું નક્કી ન થઈ શકે, માટે ટોપીને સિદ્ધ કરવા માટે છએ દ્રવ્યનો સ્વીકાર કરવો પડે છે.
જગતની કોઈ પણ એક વસ્તુને કબુલતાં વ્યક્તપણે કે અવ્યક્તપણે છ એ દ્રવ્યનો સ્વીકાર થઈ જાય છે.
આ શરીર કાંઈ જાણતું નથી. શરીરનો કોઈ ભાગ કપાઈ જવા છતાં જીવનું જ્ઞાન કપાઈ જતું નથી, જીવ તો
આખો જ રહે છે કેમકે શરીર અને જીવ સદાય જુદા જ છે. બંનેનું સ્વરૂપ જુદું છે અને બંનેના કામ પણ જુદાં જ
છે. આ જીવ અને પુદ્ગલ તો સ્પષ્ટ છે.–(૧–૨) જીવ અને શરીર ક્યાં રહેલાં છે? અમુક ઠેકાણે પાંચ ફૂટ
જગ્યામાં, બે ફૂટ જગ્યામાં વગેરેમાં રહેલા છે, આ રીતે ‘જગ્યા’ કહેતાં આકાશદ્રવ્ય સિદ્ધ થયું– (૩).
જ રહ્યો છે, રંગ, ગંધ વગેરે શરીરમાં જ છે પણ આકાશ કે જીવ વગેરે કોઈમાં તે નથી, આકાશમાં રંગ, ગંધ
વગેરે નથી તેમજ જ્ઞાન પણ નથી, તે અરૂપી–અચેતન છે, જીવમાં જ્ઞાન છે પણ રંગ, ગંધ વગેરે નથી એટલે તે
અરૂપી–ચેતન છે, પુદ્ગલમાં રંગ, ગંધ વગેરે છે પણ જ્ઞાન નથી એટલે તે રૂપી–અચેતન છે, આ રીતે ત્રણે દ્રવ્યો
એક બીજાથી જુદા–સ્વતંત્ર છે. સ્વતંત્ર વસ્તુઓને કોઈ બીજી વસ્તુ કાંઈ કરી શકે નહિ. જો એક વસ્તુમાં બીજી
વસ્તુ કાંઈ કરતી હોય તો વસ્તુને સ્વતંત્ર કેમ કહેવાય?
૪૦–૫૦ વર્ષો વગેરેની કહેવાય છે અને જીવ અનાદિ–અનંત હોવાપણે છે. ‘આ મારા કરતાં પાંચ વર્ષ નાના,
આ પાંચ વર્ષ મોટા’ એમ કહેવાય છે, ત્યાં શરીરના કદથી નાના–મોટા–પણાની વાત નથી પણ કાળ
અપેક્ષાએ નાના–મોટાપણાની વાત છે, જો કાળદ્રવ્યની અપેક્ષા ન લ્યો તો ‘આ નાનો, આ મોટો, આ બાળક,
આ યુવાન, આ વૃદ્ધ’ એમ કહી શકાય નહિ. જુની–નવી દશા બદલાયા કરે છે તે ઉપરથી કાળદ્રવ્યનું
હોવાપણું નક્કી થાય છે. (૪).
નક્કી થઈ શકતું નથી. ગમનરૂપદશા અને સ્થિર રહેવારૂપ દશા એ બંનેને જુદા જુદા ઓળખવા માટે તે બંને
દશામાં જુદા જુદા નિમિત્તરૂપ એવા બે દ્રવ્યોને ઓળખવા પડશે. ધર્મદ્રવ્યના નિમિત્તવડે જીવ–પુદ્ગલનું ગમન
ઓળખી શકાય છે. અને અધર્મદ્રવ્યના નિમિત્ત વડે જીવ પુદ્ગલની સ્થિરતા ઓળખી શકાય છે. જો આ ધર્મ
અને અધર્મદ્રવ્યો ન હોય તો ગમન અને સ્થિરતાના ભેદને ઓળખી શકાય નહીં. (૫–૬).