: ૧૭૦ : આત્મધર્મ : અષાઢ : ૨૪૭૨ :
ઉત્તર – ૨
(ક) અંતરાત્માને દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મ અને નોકર્મ ત્રણે હોય છે; નિકલ પરમાત્માને દ્રવ્યકર્મ ભાવકર્મ કે નોકર્મ
એકે હોતાં નથી; અને સકલ પરમાત્માને ચાર અઘાતિ દ્રવ્યકર્મ તથા નોકર્મ હોય છે, ભાવકર્મ હોતા નથી.
(ખ) બહિરાત્મા=બહારથી આત્માનું માપ કરનાર; જેને ભેદવિજ્ઞાન નથી અને શરીર તથા આત્માને એક માને
છે, તેને અવિવેકી અથવા મિથ્યાદ્રષ્ટિ કહેવાય છે, તે બહિરાત્મા છે. તેના પેટા ભેદ નથી.
અંતરાત્મા=અંતરમાં ભેદવિજ્ઞાનથી શરીર અને આત્માને જુદા જાણે છે એટલે કે આત્માને પરદ્રવ્યોથી જુદો
જાણે છે તે અંતરાત્મા છે.
અંતરાત્માના ત્રણ ભેદ છે–ઉત્તમ, મધ્યમ અને જધન્ય.
ઉત્તમઅંતરાત્મા–અંતરંગ અને બહિરંગ પરિગ્રહ રહિત, ૭ થી ૧૨ ગુણસ્થાન સુધીમાં વર્તતા, શુદ્ધોપયોગી
અધ્યાત્મયોગી દિગંબર મુનિને ઉત્તમઅંતરાત્મા કહેવાય છે.
મધ્યઅંતરાત્મા–ગૃહાદિરહિત, છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવર્તી શુભોપયોગી દિગંબર મુનિને તેમ જ વ્રતધારી પાંચમાં
ગુણસ્થાનવર્તી શ્રાવકને મધ્યમઅંતરાત્મા કહેવાય છે.
જઘન્યઅંતરાત્મા–ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી વ્રતરહિત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને જઘન્ય અંતરાત્મા કહેવાય છે.
પ્રશ્ન – ૩
(ક) સાત તત્ત્વોનાં નામ લખી, સંવર તથા નિર્જરા તત્ત્વની બાબતમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ શી ભૂલ કરે છે તે લખો.
(ખ) મિથ્યાત્વ અને રાગાદિ પ્રગટ દુઃખ આપનાર છે, છતાં તેનું સેવન કરવામાં કોણ સુખ માને છે, અને તે
કયા તત્ત્વની ભૂલ છે?
(ગ) ત્રસ એટલે ચાલી શકે તે અને સ્થાવર એટલે ન ચાલી શકે તે, એવી જો વ્યાખ્યા કરીએ તો શો દોષ
આવે તે દ્રષ્ટાંત આપી સમજાવો.
ઉત્તર – ૩
(ક) જીવ, અજીવ, આસ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ સાત તત્ત્વો છે. (પુણ્ય અને પાપનો સમાવેશ
આસ્રવ અને બંધમાં થાય છે.)
સંવર તત્ત્વમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિની ભૂલ–સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર તથા તે પૂર્વકનો વૈરાગ્ય, તેમજ અજ્ઞાન
અને રાગ–દ્વેષ છોડવારૂપ સંવર આત્માને લાભદાયક છે છતાં તેને કષ્ટદાયક માનવાં તે સંવર તત્ત્વની ભૂલ છે.
નિર્જરા તત્ત્વમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિની ભૂલ–આત્મસ્વભાવના ભાનસહિત શુભાશુભ ઈચ્છાઓને રોકવી તે તપ છે અને
તે તપથી નિર્જરા થાય છે, છતાં તે અજ્ઞાનીને કષ્ટદાયક લાગે છે અને આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણને ભૂલી જઈને પાંચ
ઈન્દ્રિયોના વિષયોનું સેવન કરે છે અને તેમાં સુખ માને છે તે નિર્જરા તત્ત્વની ભૂલ છે.
(ખ) મિથ્યાત્વ અને રાગાદિ આત્માને પ્રગટ દુઃખ દેનારાં છે છતાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ તેનું સેવન કરવામાં સુખ માને
છે, તે આસ્રવતત્ત્વની ભૂલ છે. કેમકે મિથ્યાત્વાદિ આસ્રવ પ્રગટ દુઃખદાયક હોવા છતાં તેને સુખદાયક માને છે.
(ગ) ‘ત્રસ એટલે ચાલી શકે તે અને સ્થાવર એટલે ન ચાલી શકે તે’ –એવી જો વ્યાખ્યા કરીએ તો
અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે. જેમકે (૧) પવન, પાણી વગેરે સ્થાવરો પણ ચાલે છે તેથી તેને ત્રસ ગણતાં અતિવ્યાપ્તિદોષ
આવે છે. અને (૨) અયોગી કેવળી ત્રસ છે પણ તે ચાલતાં નથી તેથી તેને સ્થાવર ગણતાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવશે,
માટે ઉપર કહેલી વ્યાખ્યા સાચી નથી; પરંતુ, એકેન્દ્રિય તે સ્થાવર અને બેઈન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના ત્રસ છે–એવી
ત્રસ–સ્થાવરની વ્યાખ્યા છે.
પ્રશ્ન – ૪
(ક) શરીરોનાં નામ આપો અને કયા જીવને એક, બે, ચાર અને પાંચ શરીર હોય?
(ખ) અગૃહીત મિથ્યાત્વ, પ્રતિજીવી ગુણ, બંધ, ભાવહિંસા અને સમુદ્ઘાતની ફક્ત વ્યાખ્યા લખો.
ઉત્તર – ૪
(ક) ૧. ઔદારિક, ૨. વૈક્રિયિક, ૩. આહારક, ૪. તૈજસ અને ૫. કાર્માણ એ પાંચ શરીરો છે.
એક શરીર કોઈ પણ જીવને હોતું નથી.
બે શરીર વિગ્રહગતિમાં રહેલા જીવને હોય છે અર્થાત્ જ્યારે જીવ એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જતો હોય ત્યારે
તેને તૈજસ અને કાર્માણ એ બે શરીર હોય છે.
ચાર શરીર છઠ્ઠાગુણસ્થાનવર્તી કોઈ મુનિને હોય છે (ઔદારિક, તૈજસ, કાર્મણ અને આહારક).
પાંચ શરીરો કોઈ પણ જીવને હોતાં નથી.