મુખ્યપણે અજ્ઞાનતાના કારણે પ્રાપ્ત
થતી યોનિ અને કૂળનું સ્વરૂપ તથા
૧. જે સ્થાનમાં રહીને જીવની ઉત્પત્તિ થાય તે આધારને યોનિ કહેવામાં આવે છે. જે પરમાણુઓ સ્વયં
જીવના શરીરમય પરિણમે તેને કૂળ કહેવામાં આવે છે.
(જુઓ તત્ત્વાર્થસાર અધ્યાય ૨ સૂત્ર ૧૦૫–૧૦૬, તથા ૧૧૨ થી ૧૧૬ સૂત્રની ટીકા, પાનું ૮૭–૮૮)
૨. યોનિ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે–યૌતિ મિશ્રરૂપ થવું; ઔદારિકાદિક નોકર્મ વર્ગણારૂપ
પુદ્ગલોની સાથે જીવનો સંબંધ જે સ્થાનમાં થાય તે સ્થાનને યોનિ કહે છે. ટૂંકામાં કહીએ તો જીવના
ઉત્પત્તિસ્થાનો તે યોનિ છે. (ગોમટ્ટસાર–જીવકાંડ ગાથા ૮૧ ટીકા, પાનું ૨૦૩) જીવને ઉપજવાના આધારભૂત
પુદ્ગલસ્કંધનું નામ યોનિ છે.
૩. ટુંકામાં યોનિના ભેદ પાડવામાં આવે તો નીચે મુજબ નવ ભેદ પડે છે–
યોનિના ભેદ તે ભેદ કોને હોય? યોનિના ભેદ તે ભેદ કોને હોય?
(૧) સચિત્ત... ... ... ... સાધારણ શરીર (૬) શીતોષ્ણ... ... ... દેવ, નારકી
(૨) અચિત્ત... ... ... દેવ, નારકી (૭) સંવૃત્ત... ... દેવ, નારકી, એકેન્દ્રિય
(૩) સચિત્તાચિત્ત... ... ... ગર્ભજ (૮) વિવૃત્ત... ... ... વિકલેન્દ્રિય
(૪) શીત...તેજસ્કાયિક અને દેવ–નારકીઓને છોડીને (૯) સંવૃત્તવિવૃત... ... ... ગર્ભજ
(૫) ઉષ્ણ... ... ... તેજસ્કાયિક
૪. એ નવ ભેદનો વિસ્તાર કરતાં નીચે મુજબ ૮૪ લાખ ભેદ પડે છે.
(૧) નિત્યનિગોદ (૨) ઈતરનિગોદ (૩) પૃથ્વિકાય (૪) જલકાય (૫) તેજસકાય તથા (૬)
વાતકાયિક–આ છ સ્થાનમાં દરેકની સાત લાખ યોનિ છે; (૭) પ્રત્યેક વનસ્પતિની દસ લાખ યોનિ છે; (૮)
બેઇંન્દ્રિય (૯) ત્રણ ઈન્દ્રિય અને (૧૦) ચૌરેન્દ્રિય એ દરેકની બબે લાખ યોનિ છે, (૧૧) દેવ, (૧૨) નારકી
અને (૧૩) પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ એ દરેકની ચાર ચાર લાખ યોનિ છે; અને (૧૪) મનુષ્યની ચૌદ લાખ યોનિ છે; એ
રીતે બધી મળીને સંસારી જીવની ૮૪ લાખ યોનિ છે. (ગોમટ્ટસાર જીવકાંડ ગાથા ૮૯ ટીકા, પાનું ૨૧૨)
૫. પ્રશ્ન:– સર્વે જીવોને એક જ પ્રકારની યોનિ હોવી જોઈએ?
ઉત્તર:– ના, તેમ નથી; કારણકે, જુદા જુદા આત્માઓને ભિન્ન ભિન્ન સુખ–દુઃખનો અનુભવ હોય છે, જુદા
જુદા આત્માઓના શુભાશુભ પરિણામ ભિન્ન ભિન્ન છે અને તે પરિણામના નિમિત્તે થતો કર્મબંધ પણ વિચિત્ર
છે; અને તે વિચિત્ર કર્મબંધના ઉદયમાં જોડાતાં સુખ–દુઃખના અનુભવના કારણરૂપ યોનિનો સંયોગ પણ જુદા
જુદા પ્રકારનો હોવો જોઈએ. (જુઓ તત્ત્વાર્થરાજવાર્તિક અધ્યાય ૨ સૂત્ર ૩૨ નીચેની કારિકા ૧૭–૧૮)
૬. પ્રશ્ન:– એ નવ પ્રકારની યોનિઓના ૮૪ લાખ ભેદ કઈ અપેક્ષાએ પડે છે?
ઉત્તર:– સંસારી આત્માઓને કર્મોના ઉદયના ભેદ જુદા જુદા પ્રકારના છે તે ભેદના કારણે યોનિઓના
ચોરાશી લાખ ભેદ પડે છે.
યોનિના બે પ્રકાર છે– (૧) આકાર યોનિ અને (૨) ગુણયોનિ. આ ચોરાશી લાખ ભેદો ગુણયોનિની
અપેક્ષાએ છે અર્થાત્ યોનિના સ્પર્શ, વર્ણ, રસ અને ગંધની તારતમ્યતાની અપેક્ષાએ આ ૮૪ લાખ ભેદ પડે છે.
કેવળજ્ઞાની પોતાના દિવ્યજ્ઞાનથી આ ભેદોને પ્રત્યક્ષ જાણે અને અલ્પજ્ઞાની આગમ દ્વારા જાણે છે,
(રાજવાર્તિક કારિકા ૨૮, પાનું ૭૧૦–૭૧૧)
૭. પ્રશ્ન:– મનુષ્યની યોનિ સચિત્તાચિત્ત (–મિશ્ર) શા માટે કહેવામાં આવે છે?
ઉત્તર:– જે જીવ ગર્ભજ છે તેની યોનિ મિશ્ર જાણવી, કેમ કે માતાના ગર્ભમાં વીર્ય અને લોહી છે તે
અચેતન છે અને ત્યાં યોનિસ્વરૂપ આત્મપ્રદેશ છે તે ચેતન છે માટે તે મિશ્ર છે. આ યોનિના ભેદો
મનુષ્યિણીઓની સંખ્યાના કારણે નથી પણ યોનિના નવ પ્રકારોમાં સ્પર્શાદિકની તારતમ્યતાના કારણે આ ભેદો
પડે છે. આ પ્રમાણે તે ગુણયોનિના ભેદો છે.
૮. પ્રશ્ન:– આકારયોનિના કેટલા ભેદો છે?
ઉત્તર:– આકારયોનિના ત્રણ પ્રકાર છે– (૧) શંખાવૃત (૨) કુર્મોન્નત અને (૩) વંશપત્ર. પહેલાં
પ્રકારમાં ગર્ભ રહેતો નથી, અગર જો રહે તો નષ્ટ થઈ જાય છે. બીજા પ્રકારની યોનિમાં તીર્થંકર, ચક્રવર્તી,
વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવ તથા બળભદ્ર જન્મે છે. ત્રીજી વંશપત્રયોનિમાં બાકીના ગર્ભજ જીવો જન્મે છે.
શંખાવૃત=શંખ જેવા આકારની; (વધુ માટે જુઓ પાનું છેલ્લું)