શુભ પરિણામ કરે તે પણ ધર્મ નથી. ધર્મ તો શુદ્ધ ચેતનામય છે એટલે પુણ્ય–પાપના ભાવ થાય તે મારું કર્તવ્ય
નથી પરંતુ તે વિકારભાવોનો પણ હું જ્ઞાતા જ છું, જ્ઞાતા–દ્રષ્ટાપણું એ જ મારું સ્વરૂપ છે, આવા ભાનપૂર્વક જ્ઞાન–
દર્શનમય ચેતનાની જે શુદ્ધ પર્યાય છે તે જ ધર્મ છે. ‘ધર્મ’ તે દ્રવ્ય કે ગુણ નથી પરંતુ શુદ્ધ પર્યાય છે. ધર્મના ચાર
પ્રકારે કથનમાં શુદ્ધપર્યાયનો ખરેખર એક જ પ્રકાર છે. જેટલે અંશે ચેતના નિર્વિકારપણે પરિણમે તેટલે અંશે ધર્મ
છે અને જેટલે અંશે પુણ્ય–પાપના વિકારપણે પરિણમે તેટલો અધર્મ છે. શરીરની ક્રિયામાં ધર્મ માને તે તો તદ્ન
બહિરદ્રષ્ટિ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અહીં તો પુણ્યમાં ધર્મ માને તો પણ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પુણ્ય અને દેહની ક્રિયા તે મારું
સ્વરૂપ નથી, જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણું એ જ મારું ખરૂં સ્વરૂપ છે–એમ જાણનાર જ્ઞાનીને પણ નીચલી દશામાં પુણ્ય–પાપનાં
પરિણામ થાય ખરા, પરંતુ તેઓ એમ સમજે છે કે પુણ્ય–પાપના વિકાર રહિત શુદ્ધચેતના પરિણતિમાં જેટલી
સ્થિરતા કરું તેટલો ધર્મ છે, અને ચેતનાનું જેટલું બહિરમુખ વલણ જાય તે બધોય અધર્મભાવ છે. નિર્મળ પર્યાય
પ્રગટી તે જ ધર્મ છે, ધર્મ ખરેખર તો પર્યાય છે, પરંતુ શુદ્ધપર્યાય તે દ્રવ્ય સાથે અભેદપણું ધરાવતી હોવાથી
અભેદપણે વસ્તુના સ્વભાવને જ ધર્મ કહ્યો છે. પ્રથમ પુણ્ય–પાપરહિત સ્વભાવની પ્રતીત થતાં સમ્યગ્દર્શનધર્મ
પ્રગટે છે ત્યારે ચેતનાના પરિણામ અંશે શુદ્ધ અને અંશે અશુદ્ધ હોય છે. જ્ઞાની શુદ્ધપરિણામમાં જ ધર્મ સમજે છે
તેથી તેઓ અશુદ્ધપરિણામને સ્વભાવમાં સ્વીકારતા નથી. એટલે પુણ્ય–પાપરહિત સ્વભાવની સ્થિરતા વડે ક્રમે
ક્રમે ચારિત્રની પૂર્ણતા કરે છે, જ્યારે પૂર્ણશુદ્ધચેતના પરિણામ પ્રગટે છે ત્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે અને પુણ્ય–
પાપનો અભાવ થાય છે.
શુદ્ધચેતના એ જ ધર્મ છે.
ધર્મ જ સિદ્ધ થાય છે, કેમકે તેમાં ચેતનાનાં પરિણામને પુણ્ય–પાપથી છોડાવીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ સ્થિર કરવાનું
આવ્યું. હું જ્ઞાનસ્વરૂપ જાણનાર છું, મારા જ્ઞાનમાં કોઈ પર દ્રવ્ય ઈષ્ટ–અનિષ્ટ નથી, મારા જ્ઞાનને માટે કોઈ શત્રુ
કે મિત્ર નથી, દુર્જન કે સજ્જન નથી–આવા ભાનપૂર્વક સ્વરૂપની સ્થિરતા હોય ત્યાં જ ઉત્તમ ક્ષમા હોઈ શકે.
‘આપણે સહન કરતાં શીખવું જોઈએ’ એમ પરદ્રવ્યોને સહન કરવાનું માને અને સ્વભાવના ભાનવગર ક્ષમા
રાખે તે ઉત્તમ ક્ષમા નથી. મારો સ્વભાવ જાણવાનો છે, મારું જ્ઞાન સર્વપદાર્થોને સમપણે જાણનાર છે, જાણવામાં
‘આ સારૂં અને આ ખરાબ’ એવી વૃત્તિ તે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી. આવા ભાનપૂર્વક માન, અપમાનની વૃત્તિ
તોડીને સ્વરૂપમાં સ્થિર થવું તે જ શુદ્ધચેતનારૂપ ધર્મ છે. અહીં મુખ્યપણે મુનિના લક્ષે વાત કરી છે, છતાં
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ અંશે શુદ્ધચેતના હોય છે, પ્રતીતપણે તેને સર્વ દ્રવ્યો પ્રત્યે ક્ષમા વર્તે છે. પરલક્ષે ક્રોધ કે ક્ષમાની
અલ્પ લાગણી થઈ જાય તેને જ્ઞાની પોતાના સ્વભાવમાં સ્વીકારતા નથી તેથી તેમને નિરંતર અંશે ઉત્તમ
ક્ષમારૂપ ધર્મ વર્તે છે. આત્મસ્વભાવના ભાનવગર દ્રવ્યલિંગી જૈન નિર્ગ્રંથ મુનિ થાય અને તેના શરીરને ક્ષાર
છાંટીને જીવતો બાળી મૂકે તોપણ ક્રોધની લાગણી ન કરે છતાં તેને ઉત્તમ ક્ષમા નથી, કેમકે ક્ષમાની શુભવૃત્તિને તે
પોતાનું સ્વરૂપ માને છે પરંતુ શુદ્ધ ચેતના પરિણામની તેને ખબર નથી. શુભ પરિણામથી પણ શુદ્ધચેતના જુદી
છે એવા ભાન વગર ધર્મ હોઈ શકે નહિ. જ્ઞાન સ્વરૂપમાં કોઈ પણ રાગનો અંશ નથી, અશુભ કે શુભ બંને
પ્રકારના રાગ રહિત શુદ્ધચેતના તે જ ધર્મ છે. શુભભાવ તે વિકાર છે તેને જે ધર્મમાં મદદગાર માને તેને
મિથ્યાત્વનું મહાપાપ છે, પુણ્યભાવમાં પણ લોભ કષાયની મુખ્યતા છે, તે પુણ્યભાવ અશુદ્ધ ચેતના છે, શુદ્ધ
ચેતનારૂપ ધર્મ તો એક જ પ્રકારનો છે, તેમાં શુભ અશુભ વિકલ્પને પણ સ્થાન નથી.