: ભાદ્રપદ : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૨૦૫ :
૩૭. પરમાર્થ ધર્મ એટલે કે નિશ્ચયધર્મ–સાચો ધર્મ તો એક જ પ્રકારનો છે; પછી જીવદયા કહો કે
વસ્તુસ્વભાવ કહો. તેમાં એક શુદ્ધચેતના પરિણામ તે જ ધર્મ છે. ‘શુદ્ધચેતનાને ધર્મ કહેવાય અને કોઈ વાર
શુભને પણ ધર્મ કહેવાય’ એવું નિશ્ચય ધર્મનું સ્વરૂપ નથી. નિશ્ચયધર્મ તો એક જ પ્રકારે છે.
૩૮. ‘હું આત્મા કોણ છું’ તેના ભાન વગર શુદ્ધચેતના ક્યાંથી લાવશે? બહારમાં જીવો મરે કે જીવે
તેમની સંખ્યા ઉપરથી હિંસા કે દયાનું ખરૂં માપ નથી. સમ્યગ્દર્શન થતાં અહિંસાની શરૂઆત થાય છે, છતાં
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ અસ્થિરતાના કારણે જેટલી વૃત્તિ ઊઠે તેટલી ચારિત્રની હિંસા છે. પરંતુ જે આત્મભાન વર્તે છે
તેટલી જીવદયા છે. આ રીતે સાધકને અંશે અહિંસા અને અંશે હિંસા બંને સાથે હોય છે. અજ્ઞાનીને એકાંત
જીવહિંસા જ છે; વીતરાગી જ્ઞાનીને સંપૂર્ણ અહિંસા છે. વસ્તુસ્વભાવરૂપ જૈનશાસનમાં ત્રણે કાળે ધર્મનું સ્વરૂપ
આવું જ છે.
૩૯. પોતાના ભાવમાં અનંત પર દ્રવ્યોનું સ્વામીત્વ–અભિમાન ન થવા દેવું અને પોતાના જ્ઞાનમાત્ર
સ્વરૂપને પુણ્ય–પાપથી પણ ભિન્નપણે શ્રદ્ધામાં ટકાવી રાખવું–એવી ખરી જીવદયા છે તેનું જગતને માહાત્મ્ય
નથી, અને શુભનું માહાત્મ્ય આવે છે. જેણે પુણ્યના વિકલ્પથી પોતાને લાભ માન્યો તેણે પુણ્યને પોતાનું સ્વરૂપ
જ માન્યું, કેમકે જેને પોતાનું સ્વરૂપ માને તેનાથી જ પોતાને લાભ માને; અને જે જીવે પુણ્યને પોતાનું સ્વરૂપ
માન્યું તે જીવે જગતના બધા આત્માઓને પણ પુણ્યસ્વરૂપ માન્યા, એ રીતે જગતના સર્વે આત્માના સ્વભાવને
વિકારી માન્યો, તેથી તેણે પોતાની માન્યતામાં વિશ્વના સર્વ જીવોની હિંસા કરી, આ મહા જીવહિંસાનું પાપ
જગતને જણાતું નથી!
૪૦. હિંસાદિના અશુભ ભાવ કરવાની વાત તો હોય જ નહિ, અશુભભાવમાં તો તીવ્ર આકુળતા છે, પણ
શુભભાવ થાય તેમાંય આકુળતા જ છે. તે બંને આકુળતામાં હિંસા છે; તેનાથી રહિત નિરાકુળતા જ
જ્ઞાનચેતનાનો જેટલો અનુભવ તેટલી જીવરક્ષા છે. પોતાના શુદ્ધજીવપરિણામની રક્ષા કરવી, જીવપરિણામને
હણવા ન દેવા તે જ શુદ્ધચેતનાપરિણામરૂપ ધર્મ છે. શુદ્ધચેતના પરિણામ વગર દયા કે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર કે
ક્ષમા વગેરે કોઈ ધર્મ સાચો હોતો જ નથી.
૪૧. ‘પર જીવને બચાવવાનો ભાવ કરવો તે આપણી ફરજ છે’ એ માન્યતા ખોટી છે. પર જીવને
બચાવવાનો ભાવ તે તો વિકાર છે, શું વિકાર કરવો તે આત્માની ફરજ છે? જ્ઞાની તો જાણે છે કે માત્ર જ્ઞાતા
પણે સ્વભાવમાં ટકી રહેવું તે મારી ફરજ છે, જેટલો હું મારા જ્ઞાતાસ્વભાવપણે ટકી રહું તેટલો ધર્મ છે, અને
જ્ઞાતાપણા સિવાય અન્ય જે કાંઈ વૃત્તિનું ઉત્થાન થાય તે મારી ફરજ નથી. આ રીતે જ્ઞાની જીવ જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણે
પોતાના ચેતના પરિણામને ટકાવી રાખે છે તે જ ધર્મ છે.
વસ્તુનો સ્વભાવ તે ધર્મ, ઉત્તમ ક્ષમાદિ દસ પ્રકાર ધર્મ, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ અને જીવરક્ષા
ધર્મ–એ ચાર પ્રકારની પ્રરુપણામાં શુદ્ધચેતના પરિણામમય એક જ પ્રકારનો ધર્મ છે એમ બતાવ્યું. નિશ્ચય ધર્મ
એક પ્રકારનો છે.
[વશખ સદ ૧૦]
૪૨. વ્યવહારનય પર્યાયાશ્રિત છે તેથી તે ભેદરૂપ છે. જીવની પર્યાયના પરિણામ અનેક પ્રકારના હોવાથી
વ્યવહાર ધર્મ પણ અનેક પ્રકારનો છે. પ્રયોજનવશ એક દેશને સર્વ દેશપણે કહેવામાં આવે તે વ્યવહાર છે, તેમ જ
બીજાના નિમિત્તથી અન્ય વસ્તુમાં અન્ય વસ્તુનું આરોપણ કરવું તે વ્યવહાર છે.
નિશ્ચયધર્મના ભાનપૂર્વક જ્યારે સ્વભાવમાં સ્થિર ન થઈ શકે ત્યારે શુભરાગનું અવલંબન હોય છે;
નિશ્ચયસ્વભાવના ભાનપૂર્વક અશુભરાગથી બચે છે તેથી તેને વ્યવહારે ધર્મ કહ્યો છે. આ વ્યવહાર એકદેશને
સર્વદેશ કહેવારૂપ છે. ધર્મ તો સંપૂર્ણ રાગરહિત જ છે, છતાં શુભરાગને પણ ઉપચારથી ધર્મ કહ્યો, ત્યાં
અશુભરાગથી બચવા પૂરતું પ્રયોજન સધાય છે તેથી રાગરહિતસ્વભાવના ભાન પૂર્વક રાગથી બચ્યો તે
અપેક્ષાએ તે શુભરાગને ધર્મ કહેવો તેનું નામ વ્યવહાર છે. ધર્મ તો વીતરાગભાવરૂપ છે અને શુભરાગ તે ધર્મ
નથી, છતાં પણ નિશ્ચયસ્વભાવના લક્ષપૂર્વક હોવાને લીધે (–સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનના નિમિત્તે) રાગમાં ધર્મપણાનો
આરોપ કરવો તે વ્યવહાર છે. આ વ્યવહાર અન્ય વસ્તુના નિમિત્તે એક પદાર્થમાં બીજા પદાર્થનો આરોપ
કરવારૂપ છે.
શ્રદ્ધામાં જે જીવને શુભરાગનો આદર નથી અને સ્થિરતામાં હજી કચાશ છે એવો જીવ આત્માનું ભાન
ટકાવી રાખીને શુભરાગવડે અશુભરાગથી બચે છે અને