ઃ ૩૨ઃ આત્મધર્મઃ ૩૮
વધતો વધતો પુરુષાર્થની પૂર્ણતા કરીને મોક્ષ પામે છે. ઉપાદાન મોક્ષ પામે છે ત્યાં બાહ્ય નિમિત્તો તો એમ ને એમ
પડયાં રહે છે, તે કાંઈ ઉપાદાન સાથે જતાં નથી. આ રીતે પુરુષાર્થની પૂર્ણતાવડે મોક્ષ થાય છે.
જીવ અનાદિથી ઊંધું સમજ્યો તે ખોટા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના કારણે નહિ પણ પોતાના અણસમજણરૂપ ભાવને
લીધે જ ઊંધું સમજીને રખડયો છે. તેમ જ જીવ સાચી સમજણ પોતે જ કરે છે, કાનથી–આંખથી કે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રથી
જીવને સાચી સમજણ થતી નથી. જો તે કાન વગેરેથી સમજણ થતી હોય તો જેને જેને તે નિમિત્તો મળે તે બધાને
એક સાથે સમજણ થઈ જવી જોઈએ–પરંતુ એમ તો થતું નથી; માટે મોક્ષ અને સંસાર, જ્ઞાન અને અજ્ઞાન, કે સુખ
અને દુઃખ એ બધું ઉપાદાનથી જ થાય છે. આ રીતે જીવને લાભ–નુકશાનમાં કોઈ પણ પરનું કિંચિત્ કારણ નથી.
એમ સચોટપણે સિદ્ધ કરીને, ‘નિમિત્તનું કાંઈ પણ જોર છે’ એવી મિથ્યામાન્યતારૂપ અજ્ઞાનને સોઈ ઝાટકીને કાઢી
નાંખ્યું. ૧૯.
(ઉપાદાન–નિમિત્તના કુલ ૪૭ દોહા છે તેમાંથી ૧૯ દોહાનું વ્યાખ્યાન અહીં સુધીમાં પૂરૂં થયું.)
હવે નિમિત્ત નવી દલીલ કરે છે–
કહું અનાદિ બિન નિમિત્તહી, ઉલટ રહ્યો ઉપયોગ
ઐસી બાત ન સંભવૈ, ઉપાદાન તુમ જોગ. ૨૦.
અર્થઃ– નિમિત્ત કહે છે–શું અનાદિથી નિમિત્ત વગર જ ઉપયોગ (જ્ઞાનનો વ્યાપાર) ઊલટો થઈ રહ્યો છે?–
એવી વાત તો સંભવતી નથી, માટે હે ઉપાદાન તારી વાત યોગ્ય નથી.
૧૯ મા દોહામાં ઉપાદાને એમ કહ્યું હતું કે ઉપાદાન અનાદિથી ઊલટું થઈ રહ્યું છે, તે લક્ષમાં લઈને નિમિત્ત
એમ દલીલ કરે છે કે હે ઉપાદાન! તારામાં જે અનાદિથી વિકાર ભાવ થઈ રહ્યો છે તે શું નિમિત્ત વગર જ થાય છે?
જો પર નિમિત્ત વગર એકલા આત્માથી જ વિકાર થતો હોય તો તે આત્માનો સ્વભાવ જ થઈ જાય અને તેથી
સિદ્ધભગવંતોને પણ વિકાર થવો જોઈએ. પરંતુ વિકારી ભાવ બીજા નિમિત્ત વગર હોય નહિ કેમકે તે આત્માનો
સ્વભાવ નથી. જો નિમિત્ત વગર થાય તો વિકાર તે સ્વભાવ થઈ જાય; પરંતુ વિકારમાં નિમિત્ત તો હોય જ છે, માટે
નિમિત્તનું જોર થયું કે નહિ?
ઊંધો ભાવ એકલા સ્વભાવમાંથી આવ્યો કે તેમાં કોઈ નિમિત્ત હતું? શું બંગડી એકલી એકલી ખખડે?
એકલી બંગડી ખખડે નહિ પણ સાથે બીજી બંગડી, હોય તો જ ખખડે. જો સામે ચંદ્રમા ન હોય તો આડી આંખે બે
ચંદ્ર દેખાય નહિ, માટે સામી બીજી ચીજ છે તેથી જ વિકાર થાય છે. તેમ આત્માને વિકારમાં બીજી ચીજની જરૂર પડે.
ઉપાદાન અને નિમિત્ત બે ભેગા થાય તો વિકાર થાય. આત્મા વિકાર કરે ત્યારે પરના લક્ષે કરે કે આત્માના લક્ષે?
એકલા આત્માના લક્ષે વિકાર થવાની લાયકાત જ નથી માટે વિકાર થવામાં હું (નિમિત્ત) પણ કંઈક કરૂં છું. ધ્યાન
રાખજો! આ તો બધી નિમિત્તની દલીલો છે. ઉપરથી જોરદાર લાગતી દલીલ અંદરથી તદ્ન ઢીલી છે, મૂળથી જ પાયો
ખોટો છે, ઉપાદાન સામે આ એકેય દલીલ ટકવાની નથી. ૨૦
હવે ઉપાદાનનો ઉત્તર–
ઉપાદાન કહે રે નિમિત્ત, હમપૈ કહી ન જાય;
ઐંસે હી જિનકેવળી, દેખે ત્રિભુવનરાય. ૨૧.
અર્થઃ– ઉપાદાન કહે છે, અરે નિમિત્ત! મારાથી કહ્યું જાય તેમ નથી, જિનકેવળી ત્રિભુવનરાય એમ જ દેખે
છે.
નોંધઃ– અહીં ઉપાદાનનો એમ કહેવાનો આશય છે કે– જીવ વિકાર કરે ત્યારે બીજી ચીજ ઉપર તેનું લક્ષ હોય
છે, તે બીજી ચીજને નિમિત્ત કહેવાય છે, પરંતુ–નિમિત્તની અસર વિના જ ઉપાદાનનું કાર્ય થાય છે એમ શ્રી
જિનભગવાન દેખે
છે; એટલે કે નિમિત્તની અસર વગર જ ઉપાદાનનો ઉપયોગ પોતાના કારણે ઊલ્ટો થયો છે; માટે તું કહે છે તેમ
મારાથી કહી શકાય નહિ.
અરે નિમિત્ત! આત્મા પોતાના ઊંધા ભાવે રાગ–દ્વેષ કરે છે ત્યારે બીજી ચીજ હાજર હોય છે તેની કેમ ના
કહેવાય? જીવ વિકાર કરે ત્યારે બીજી ચીજ નિમિત્તરૂપે હાજર હોય છે તે બરાબર છે પરંતુ તે નિમિત્તને લઈને
આત્મા વિકાર કરે છે એ વાત બરાબર નથી. ભલે, વિકાર તે આત્માના સ્વભાવમાંથી આવતો નથી, પરંતુ વિકારની
ઉત્પત્તિ તો આત્માની જ અવસ્થામાં થાય છે, કોઈ નિમિત્તની અવસ્થામાંથી થતી નથી. બે બંગડી ભેગી થતાં ખખડે
છે તેમાં કાેઈ એક બીજાના કારણે ખખડતી નથી પણ દરેક બંગડી પોતાની શક્તિથી જ ખખડે છે. બે લાકડાં ભેગાં
થાય તો તે બંગડી જેવા નહિ ખખડે, કેમકે તેનામાં તે જાતની ઉપાદાન શક્તિ નથી. કોઈકવાર બે બંગડી અથડાતાં
ફૂટી પણ જાય છે, ત્યાં કેમ ખખડતી નથી? તેનામાં તેવો અવાજ થવાની ઉપાદાન શક્તિ નથી