હોવા છતાં જ્ઞાન લક્ષણ વડે શ્રદ્ધા (સમ્યગ્દર્શન) ને ઓળખાવવું તે વ્યવહાર છે. આ રીતે જ્ઞાન લક્ષણને શ્રદ્ધાના
બાહ્ય ચિહ્ન તરીકે વર્ણવ્યું.
સમ્યગ્દર્શન છે અને તે જ આત્માની બધી નિર્મળ–દશાઓનું મૂળ છે.
એક સમય માત્ર પ્રતીત કરતાં અનંત જન્મમરણનો નાશ થઈ જાય છે. અનંત સંસારના અભાવનું મૂળ કારણ
સમ્યગ્દર્શન છે. આવું સમ્યગ્દર્શન સનાતન જૈનદર્શન સિવાય ક્યાંય નથી. જૈનદર્શનમાં પણ સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને
માનવા માત્રથી આ સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. પણ સર્વજ્ઞદેવે જેવો જાણ્યો અને કહ્યો તેવા પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વાધીન
નિરપેક્ષ સ્વભાવની પ્રતીતિનો સત્કાર તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. સત્સ્વભાવના સ્વીકાર વિના માનવ ભવ પૂરો કરીને
અનંત સંસારમાં રખડશે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ સદાય દુર્ગતિમાં જ પડયો છે. ચારે ગતિ દુર્ગતિ જ છે, સ્વર્ગમાં હોય તોપણ
મિથ્યાદ્રષ્ટિ દુર્ગતિમાં જ પડયો છે. દ્રવ્યથી સ્વતંત્ર, ગુણથી સ્વતંત્ર અને પર્યાયથી પણ સ્વતંત્ર એવા સ્વભાવની
પ્રતીતિ તે જ જૈનધર્મનું મૂળ છે. સ્વતંત્ર કહ્યું એટલે પરની અપેક્ષા વગરનું, પરની અપેક્ષા ન લ્યો તો એકલું દ્રવ્ય
પોતે પોતાથી સમસ્તપ્રકારે પરિપૂર્ણ જ છે–એવા સ્વભાવનો શ્રદ્ધામાં સ્વીકાર કરવો તે જ સમ્યગ્દર્શન ધર્મ છે.
પહેલાં જ્ઞાનગુણવડે સમ્યગ્દર્શનને ઓળખાવવાનો વ્યવહાર કહ્યો હતો, અહીં ચારિત્રગુણવડે ઓળખાવવાનો વ્યવહાર
કહે છે.
ઉત્તરઃ– સમ્યગ્દર્શન થતાં અનંત સંસારનું કારણ જે અનંતાનુબંધી કષાય તેનો અભાવ થાય છે, તે પ્રશમનું
એકાંતરૂપ મિથ્યા છે તેની માન્યતા ન કરે, તેને સત્ય ન માને, તેનો આદર ન કરે. જે અન્ય એકાંત મતોને સત્ય માને
છે કે તેની પ્રશંસા કરે છે તેને અનંતાનુબંધી કષાયનો સદ્ભાવ છે, તેને પ્રશમ નથી; તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
પણ ધર્મનું ખરું કારણ માને તો તે પણ અનંતાનુબંધી કષાય છે; તે કષાય જેને ન હોય તેને પ્રશમ છે. આ પ્રશમ
ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય થઈ શકે છે, આ પ્રશમ તે ચારિત્રગુણની પર્યાય છે તેથી તે સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય
ચિહ્ન છે.
માનવો તે જ પરિપૂર્ણદશા થવાનું મૂળ છે.
સ્વાધીન સ્વભાવના લક્ષે સત્સમાગમ કરવો તે સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય છે.
પ્રતીત પણ ભેગી જ છે. બધી પર્યાયોના પિંડરૂપ દ્રવ્યની પ્રતીત કરતું સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય છે. જો સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ
થતાં તે જ વખતે કેવળજ્ઞાનની પ્રતીત ન થાય તો પછી ક્યારે થાય? દ્રવ્યની પ્રતીતથી જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે અને
દ્રવ્યની પ્રતીત ભેગી જ કેવળજ્ઞાનની પ્રતીત છે.