કરના ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યમાં એવો કોઈ તીવ્ર પાપરાગ હોય નહિ કે જેથી ‘બે બાપવાળો’ એવું ખરાબ વચન સાંભળવાનો
પ્રસંગ આવે.
(૬૨) પોતે વિચાર કરીને સમજવું; આ બીજાને માટે વાત નથી, પણ પવિત્રદશા વધતાં કેવા કેવા પ્રકારના
સ્વભાવની શ્રદ્ધા થાય છે. આ કોઈ સંપ્રદાયની પક્કડની વાત નથી પણ રાગ રહિત પવિત્ર આત્મપદ કેવાં હોય તેની
પ્રતીત કરવાની વાત છે. મુમુક્ષુઓએ આ સમજવાની જરૂર છે.
તુલ્ય છે તેવા પવિત્ર સતિને જે ગ્રંથકાર પાંચ પતિ મનાવે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. દિયર પોતાની ભોજાઈને જનેતા તુલ્ય
માને છે તેને બદલે તેને પતિ ઠરાવે તે જૈનમાર્ગ નથી પણ લૌકિકમાર્ગ છે.
રાગ રહિત સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની પ્રતીત થઈ તેને રાગરહિત આત્માની જ પ્રતીત છે અને રાગરહિત પવિત્ર
પદમાં પણ જે રાગ મનાવે તેણે આત્માને જ રાગવાળો માન્યો છે, તે અન્યમતિ છે.
સ્વાનુભવ વડે પ્રતીત ન થઈ હોય અને સંદેહ હોય તો યથાર્થ નિર્ણય અને અભ્યાસ કરવો. સંદેહ હોવા છતાં પોતાને
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ માની લેવો નહિ. સૌથી પહેલાં સમ્યગ્દર્શનને જ નક્કી કરવું કેમ કે આત્માના ધર્મનું મૂળ સમ્યગ્દર્શન જ છે.
યથાર્થપણે સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મને ઓળખે તેને પોતાના આત્માની પ્રતીત થયા વગર રહે જ નહિ–એવી શૈલિની વાત
છે. જ્યાં સુધી સંદેહ હોય ત્યાં સુધી સત્સમાગમે યથાર્થ અભ્યાસ કરીને નિર્ણય કરવો; પરંતુ આત્માની ખબર ન પડે
માટે આપણે વ્રત કરવા–એમ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. તેથી ધર્મને માટે સૌથી પહેલાં સમ્યગ્દર્શનનો જ મુખ્ય
ઉપદેશ છે.
હવે વ્યવહાર તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાનને સમ્યગ્દર્શનના બાહ્ય ચિહ્ન તરીકે વર્ણવે છે. જ્ઞાન અપેક્ષાએ નવ તત્ત્વોની યથાર્થ શ્રદ્ધા
તે સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન છે. બાહ્ય ચિહ્ન કહેતાં આત્માથી પર દ્રવ્યો ન સમજવા, પણ જે જ્ઞાન ગુણ છે તે શ્રદ્ધા
ગુણથી બીજો ગુણ છે તેથી તેને બાહ્ય ચિહ્ન કહેલ છે; તે વડે સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય થઈ શકે છે. જ્યાં સમ્યગ્દર્શન હોય
ત્યાં તેની સાથે રહેલું સમ્યગ્જ્ઞાન નવ તત્ત્વોને યથાર્થપણે જાણે છે. વ્યવહાર તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન પણ ક્યારે કહેવાય? કે
પુણ્યને પુણ્ય માને પણ પુણ્યને ધર્મ ન માને, જડની ક્રિયાનો કર્તા ચેતનને ન માને–તો વ્યવહાર તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન છે, તે
તો સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન છે. ખરેખર જે નવતત્ત્વની શ્રદ્ધા છે તે વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન છે અને નવના વિકલ્પ
છોડીને એક શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા તે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન છે. અહીં વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શનને નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન
કહેલ છે. વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન તે શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય નથી પણ જ્ઞાનગુણની પર્યાય છે, તેમાં ભેદથી આત્માની પ્રતીત
હોવાથી તે સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન છે અને જ્યારે અભેદ સ્વભાવ તરફ ઢળીને પ્રતીત કરે ત્યારે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન
છે, તે શ્રદ્ધાગુણની જ પર્યાય છે.
સ્વાનુભૂતિરૂપ જે જ્ઞાન છે તે રાગરહિત છે, તે સ્વાનુભૂતિ સાથે સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય હોય જ છે. સમ્યગ્દર્શન પોતે તો
શુદ્ધપ્રતીતિરૂપછે અને તેની સાથે રહેલી અનુભૂતિ તે જ્ઞાનની પર્યાય છે. આ રીતે શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન ગુણ જુદા