વર્ષ ચોથુંઃસળંગ અંકઃપોષઆત્મધર્મ
અંક ત્રીજોઃ૩૯ઃર૪૭૩
મોક્ષમાર્ગ
રુચિ તો આત્માનો ગુણ છે, એ ક્યાંક રુચિ તો કરશે જ. જે તરફની રુચિ કરે તે તરફની
પરિણતિ થાય. જો સ્વભાવનો મહિમા લાવીને સ્વભાવની રુચિ કરે તો સ્વભાવ તરફની પરિણતિ
(–મોક્ષમાર્ગ) પ્રગટે અને જો પરમાં રુચિ કરે તો સંસાર તરફની વિકારી પરિણતિ થાય. પણ
પરિણતિ વગર તો કોઈ જ જીવ હોતા નથી.
પોતાના સ્વભાવ સામર્થ્યના મહિમાને યથાર્થપણે જાણે તો તેની રુચિ કરે અને રુચિ કરે
તો તે તરફ પરિણતિ લંબાઈને સ્થિર થાય અને સ્વભાવનું કાર્ય અર્થાત્ મોક્ષ પ્રગટે. આ ટૂંકામાં
મોક્ષનો ઉપાય જાણવો.
(મોક્ષ અધિકાર ગાથા–૨૯૭)
અજ્ઞાનીઓ ભલે પુકારે...
જ્યારે સત્ય વસ્તુસ્વરૂપને જ્ઞાનીઓ પ્રગટ કરે છે ત્યારે વસ્તુસ્વરૂપને નહિ જાણનારા અજ્ઞાનીઓ, પોતાની
કલ્પના કરતાં જુદી રીતે વસ્તુસ્વરૂપ સાંભળીને તેનો વિરોધ કરે છે–એ અજ્ઞાનીનો સ્વભાવ છે. પરંતુ સત્ય
વસ્તુસ્વરૂપ તો જેમ છે તેમ જ છે. આપ્તમીમાંસા–ગાથા ૧૧૦ માં શ્રી સમંતભદ્રાચાર્ય કહે છે કે–
‘यहां एसा जानना जो वस्तु है सो तो प्रत्यक्षादि प्रमाण का विषयभूत सत् असत् आदि विरुद्ध धर्म
का आधाररुप है सो अविरुद्ध है। सो अन्यवादी ‘सत् रूप ही है’ तथा ‘असत् रूप ही है’ एसा ऐकान्त कहै
तौ कहो, वस्तु तो ऐसैं है नाहीं। वस्तु ही अपना स्वरूप अनेकान्तात्मक आप दिखावै है तो हम कहा करे?
वादी पूकारे हे ‘विरुद्ध हैरे विरुद्ध है रे’ तौ पुकारो, किछू निरर्थक पुकारनेमें साध्य है नाहिं।’
અર્થઃ– અહીં એમ જાણવું કે જે વસ્તુસ્વરૂપ છે તે તો પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણના વિષયભૂત, અસ્તિ–નાસ્તિ આદિ
વિરુદ્ધ ધર્મોના આધારરૂપ છે, તે અવિરુદ્ધ–સત્ય છે. છતાં અન્યવાદી તેને ‘એકાંતઅસ્તિરૂપ છે’ અથવા ‘એકાંત
નાસ્તિરૂપ છે’ એમ એકાંત કહે તો ભલે કહો, પરંતુ વસ્તુ તો એવી નથી. વસ્તુ જ પોતે પોતાનું સ્વરૂપ અનેકાંતાત્મક
દેખાડે છે તો અમે શું કરીએ? વાદી (–અજ્ઞાનીઓ) પૂકારે છે કે ‘વિરુદ્ધ છે રે, વિરુદ્ધ છે’ તો ભલે પુકારો, તેમના
નિરર્થક પુકારથી કાંઈ સાધ્ય નથી.
અજ્ઞાનીઓ પોકાર કરે તેથી કાંઈ વસ્તુસ્વરૂપ ફરી જવાનું નથી. જેમ છે તેમ વસ્તુસ્વરૂપ કહેવા છતાં
અજ્ઞાની વિરોધનો પોકાર કરે તો ભલે કરે, પણ જ્યાં સત્ય વસ્તુ પોતાનું સ્વરૂપ એમ જાહેર કરે છે તો જ્ઞાનીઓ
બીજું કેમ કહે? માટે જ્ઞાનીઓ વસ્તુસ્વરૂપને જેમ છે તેમ નિઃશંકપણે જાહેર કરે છે.
અહીં અસ્તિ, નાસ્તિ આદિ ધર્મોથી વસ્તુસ્વરૂપની વાત કરી છે, તે જ પ્રમાણે વસ્તુસ્વરૂપના બીજા પડખાં
નીચે પ્રમાણે છે–
‘આત્મા જડની ક્રિયા કરી શકતો નથી. અને જડની ક્રિયાથી આત્માને લાભ કે નુકસાન થતું નથી’ એમ
જ્ઞાનીઓ જાહેર કરે છે, ત્યારે અજ્ઞાનીઓ પોકાર કરે છે કે ‘ક્રિયા ઊડી જાય છે.’ અજ્ઞાનીઓ પોકારે તો ભલે
પોકારો, પણ આત્માનું વસ્તુસ્વરૂપ જ સ્વયં એમ બોલે છે કે ચૈતન્યની વસ્તુની ક્રિયા ચૈતન્યમાં જ છે, જ્ઞાનની
સ્થિરતા તે જ મારી (–આત્માની) વાસ્તવિક ક્રિયા છે; હું જડથી ભિન્ન છું, જડની ક્રિયા સાથે મારે સંબંધ નથી. માટે
પુકાર વ્યર્થ છે.
‘પુણ્ય તે વિકાર છે, પુણ્ય કરતાં કરતાં આત્માને ધર્મ થતો નથી’ એમ જ્યારે જ્ઞાનીઓ જાહેર કરે છે, ત્યારે
અજ્ઞાનીઓ વિરોધથી પુકારે છે કે ‘અરે, પુણ્ય ઊડી જાય છે.’ અજ્ઞાનીઓ ભલે પુકારે, પણ જ્યાંં પુણ્યનું અને ધર્મનું
સત્ય સ્વરૂપ જ એવું છે ત્યાં જ્ઞાનીઓ શું કરે? અજ્ઞાનીનો તે પુકાર વ્યર્થ છે.
‘નિમિત્ત પરવસ્તુની હાજરી માત્ર છે, ઉપાદાનના કાર્યમાં તે કાંઈ કરી શકતું નથી, નિમિત્ત આવે તો કાર્ય
થાય–એમ નથી, ઉપાદાનના પોતાના સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે’–આમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. ત્યારે અજ્ઞાનીઓ વિરોધ
કરીને પુકારે છે કે ‘રે નિમિત્ત ઉડી જાય છે.’ તેમનો એ પુકાર વ્યર્થ છે, કેમ કે ઉપાદાન અને નિમિત્તની હદ જ તેટલી
છે. જ્યાં વસ્તુ પોતે જ પોતાના સ્વરૂપનો પોકાર કરી રહી છે ત્યાં કોઈનો વિરોધ કામ આવે તેમ નથી.