ઉત્તરઃ ચૈતન્યનું ભાન થતાં જ્ઞાનસ્વભાવ અન રાગ બંને ભિન્નપણે અનુભવાય છે, તેમાં ચૈતન્યનું–જ્ઞાનનું
કરવા નહિ, પણ બંધપણે જાણીને છોડી દેવા. આમ કરવાથી જ બંધન ટળીને મુક્તિ થાય છે અને તેનો મૂળ ઉપાય
સમ્યગ્દર્શન જ છે.
પણ ખરૂં મુનિપણું નથી, પણ સમ્યગ્દર્શનમાં જે સ્વભાવ સ્વીકાર્યો તે અકષાય સ્વભાવની સ્થિરતા તે જ મુનિદશા છે.
એવી લીનતા જો ન થઈ શકે તો ઓળખાણપૂર્વક તે લીનતાનો અભ્યાસ–પ્રયત્ન કરવો, પણ વચ્ચે જે વિકલ્પો આવે
તેને બંધન તરીકે જાણીને તેમાં ધર્મ ન માનવો. પુણ્ય પાપ બંને બંધ છે એમ જાણીને તેનો શ્રદ્ધામાં તો પહેલાં જ છેદ
કરવો અને પુણ્ય–પાપરહિત જ્ઞાન–સ્વભાવની શ્રદ્ધા કર્યા પછી જે શુભ વિકલ્પ આવે તેને છોડીને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં
લીનતા કરવી તે જ આત્માનું પ્રયોજન છે–તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે. (મોક્ષ અધિકાર ગા.–૨૯૭ના વ્યાખ્યાનમાંથી)
વાણી નહીં, શ્વાસ નહીં, કર્મ પણ નહીં અને કર્મના નિમિત્તે થતાં રાગ દ્વેષના ક્ષણિક વિકારી ભાવ પણ નહીં, હું તો
શુદ્ધ જ્ઞાનઘન અરૂપી આત્મા છું’ એમ એકવાર બધા પરનું ધણીપણું છોડીને સ્વભાવનું ધણીપણું કર! તો ફરી
શરીરાદિ પર વસ્તુ છે, તે ક્ષણિક છે, સંયોગી છે, અને આત્મા પોતે નિત્ય છે, અસંયોગી છે, પોતે નિત્ય છે
બાળક અનિત્યતાની ગોદમાં આવ્યો છે. જન્મ થયાં પહેલાં જ મરણ નક્કી થયેલું છે; કેમકે શરીર અને આત્મા એ
માટે તીખા બાણોની હાર સમાન છે (બાણોની હાર સમાન એમ કહ્યું છે, વચમાં ભંગની વાત જ નથી) એવા
અગ્નિ પાસે કરમાઈ જાય છે તેમ આ શરીર શૂષ્ક થઈ જાય છે એવા આ શરીરને તું મારું કરીને રાખવા માગે છે પણ
ભાઈ! આ શરીર તો પરમાણુના સંયોગે બનેલું છે તે ક્યાં સુધી રહેશે એનો કોઈ નિશ્ચય નથી; તું ભગવાન આત્મા
તો અનાદિ–અનંત છો. શરીર તે તારી ચીજ નથી, શરીર તો સંયોગે મળેલી ચીજ છે તેનો વિયોગ જરૂર થવાનો! તો
પછી તેમાં આશ્ચર્ય નથી કે તે તુરત જુદું પડી જાય. આ શરીર તો રાખ્યું રહેવાનું નથી; અરે ભાઈ! શ્વાસ ઊંચો લીધો
તે નીચે મૂકવો એ પણ આત્માના હાથની વાત નથી.
‘મરનારાને શીદ રૂઓ તમે? રોનારા નથી રે’ વાના રે...’
આ સંયોગી શરીરનો વિયોગ ન થાય તો શું અસંયોગી તત્ત્વનો વિયોગ થાય? જુઓ તો ખરા આ અનિત્ય
તરસરૂપી ઉંદરડાને રહેવાનું બીલ છે, અને રાગાદિ દુઃખોનો તો ભંડાર છે એવા શરીરરૂપી ઝુંપડાને નિત્ય અને
શરણરૂપ–સુખરૂપ માનીને અજ્ઞાની જીવો અમૃત–સ્વરૂપ ભગવાન આત્માનું શરણ ચૂકે છે એ બડા ખેદ હૈ!