એકલા આત્મા સાથે જ સંબંધ રાખે છે. એકલો આત્મા એટલે પરિપૂર્ણ આત્મા; ચૈતન્ય પડખાંને ચૂકીને જે સંયોગની
અનુકૂળતામાં કે પ્રતિકૂળતામાં લીન થઈ જાય છે તેને સંયોગની જ રુચિ છે પણ આત્માના ચૈતન્યસ્વરૂપની રુચિ
નથી. હું પરનું કરી શકું અને સંયોગ અનુકૂળ હોય તો મને ઠીક પડે–એવી માન્યતા તે જ સંયોગની લીનતા અને
ચૈતન્યની અરુચિ છે. પ્રતિકૂળતા વખતે ચૈતન્યને ચૂકીને જેને અંતરંગમાં અણગમો થાય છે તેને અનુકૂળતા વખતે
પણ તે સંયોગની જ રુચિ છે. અનુકૂળ સંયોગ હો કે પ્રતિકૂળ સંયોગ હો, તે બંનેથી મારું ચૈતન્યસ્વરૂપ ભિન્ન છે અને
સંયોગના લક્ષે જે રાગ–દ્વેષ થાય તેનાથી પણ મારું ચૈતન્યસ્વરૂપ ભિન્ન છે. મારું ચૈતન્યસ્વરૂપ પરનું તો કાંઈ કરે
નહિ અને રાગદ્વેષ કરવાનો પણ તેનો સ્વભાવ નથી–આમ જેને ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વભાવનું ભાન હોય તે કોઈ પણ
સંયોગમાં ચૈતન્યને ચૂકીને લીન ન થાય. પર્યાયમાં ક્ષણિક રાગદ્વેષ હોવા છતાં રુચિનું વલણ કઈ બાજુ છે તેની
અહીં વાત છે. રુચિના વલણ અનુસાર ધર્મ કે અધર્મ થાય છે.
આપવાનું હું ભૂલ્યો નથી, પણ હમણાં સગવડ નથી તેથી આપી શકતો નથી; થોડા વખતમાં હું રૂા. પાછા આપી
દઈશ.’ ત્યાં જો કે બાહ્યમાં તો બંને માણસોએ રૂા. આપ્યા નથી છતાં એક ના પાડે છે અને બીજો હા પાડે છે–એ
કેટલો ફેર છે? તેમ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે ‘આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, રાગદ્વેષ તેનો સ્વભાવ નથી.’ ત્યારે, પર્યાયમાં રાગ–
દ્વેષ હોવા છતાં એક એમ સ્વીકારે છે કે “હું ચૈતન્યસ્વરૂપ જ છું અને આ રાગ–દ્વેષ મારું સ્વરૂપ નથી. અત્યારે
નબળાઈને લીધે પર્યાયમાં રાગ–દ્વેષ છે, પણ મારું સ્વરૂપ તેનાથી ભિન્ન છે એવી ચૈતન્યની જાગૃતિ હું ભૂલ્યો નથી.”
અને બીજો એમ માને છે કે ‘અત્યારે આ રાગ–દ્વેષ કરવા જેવા છે, એટલે રાગ–દ્વેષ આત્માનું સ્વરૂપ છે.’ ત્યાં
પર્યાયમાં બંનેને રાગ–દ્વેષ હોવા છતાં એક રાગ–દ્વેષનો નકાર કરીને ચૈતન્યસ્વભાવનો સ્વીકાર કરે છે, અને બીજો
રાગ–દ્વેષને પોતાનાં માનીને ચૈતન્યસ્વભાવનો નકાર કરે છે. આટલું આકાશ–પાતાળ જેવું અંતર સત્ના હકાર અને
નકારમાં છે. સત્સ્વભાવનો હકાર લાવનાર સાધક થઈને રાગ–દ્વેષ ટાળીને સિદ્ધ થશે અને સત્સ્વરૂપનો નકાર
લાવનાર રાગાદિનો આદર કરી તદ્ન હીણીપર્યાય પામશે. સત્ની રુચિ અને હકાર આવવો તેમાં જ્ઞાનની ક્રિયા છે તે
જગતને ભાસતી નથી. હજી જેનું રુચિનું વલણ પરથી ખસીને ચૈતન્ય તરફ ઢળ્યું નથી તે ધર્મ ક્યાં કરશે? ચૈતન્યની
જાગૃતિ ચૂકીને જેને વિષયોમાં રાગ–દ્વેષ છે તેને વિષયેચ્છા છે, ત્યાગી થાય અને વ્રત તપ કરે તોપણ તે સંસાર ભોગ
હેતુએ જ છે. જ્ઞાનીને નિરંતર પ્રતિસમય સ્વરૂપનો સમભાવ વર્તે છે અને તેટલે અંશે તેમને સ્વરૂપનું અખંડ આચરણ
ખીલ્યું છે. આ રીતે ચૈતન્યસ્વભાવની યથાર્થ રુચિ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે અને તે જ ધર્મનું મૂળ છે.
ઠૌર ઠૌર ઠાનત લડાઈ પક્ષપાત કી,
ભૂલ્યો અભિમાનમેં ન પાંવ ધરે ધરનીમૈં
હિરદમેં કરની વિચારે ઉત્પાત કી.
ફિરૈ ડાંવાડોલ સો કરમ કે કલોલનિ મેં
હવૈ રહી અવસ્થા જયૂં વ ભૂલ્યા કૈસે પાતકી
જાકી છાતી તાતી કારી કૂટિલ કુવાતી ભારી
એસો બ્રહ્મ–ઘાતી હૈ મિથ્યાતી મહા પાતકી.
નથી (અર્થાત્ પોતાને મહાન સમજે છે), જે પોતાના હૃદયમાં હંમેશા ઉત્પાતની કરણી જ વિચારે છે, તૂફાનમાં પડેલા
પાંદડાની જેમ જેની હાલત શુભાશુભ કર્મોના તરંગમાં ડામાડોળ થઈ રહી છે, કૂટિલ પાપની આગથી જેનું અંતર તપી રહ્યું
છે–એવો મહા દુષ્ટ, કૂટિલ, પોતાના આત્મસ્વરૂપનો ઘાત કરવાવાળો મિથ્યાદ્રષ્ટિ મહા પાતકી છે.