ઃ ૧૩૨ઃ આત્મધર્મઃ ૪૩
હવે ચોથા નયાભાસનું સ્વરૂપ કહે છે
अयमपि च नयाभासो भवति मिथो बोध्यबोधसम्बन्धः।
ज्ञानं ज्ञेयगतं वा ज्ञानगतं ज्ञेयमेतदेव यथा।।५८५।।
અન્વયાર્થઃ–(अयं अपि च नयाभासः भवति) આ પણ નયાભાસ છે કે–(मिथः) જ્ઞાન અને જ્ઞેયને
પરસ્પર (बोध्यबोधक सम्बन्धः) બોધ્યબોધક સમ્બન્ધ છે, (यथा) જેમ કે (ज्ञानं ज्ञेयगतं) જ્ઞાન જ્ઞેયગત છે
(वा) અને (एतत् ज्ञेयं एव ज्ञानगतં
) તે જ્ઞેય પણ જ્ઞાનગત છે.’ભાવાર્થઃ– જ્ઞેય–જ્ઞાયક સમ્બન્ધને લીધે જ્ઞાનને જ્ઞેયગત કહેવું તથા જ્ઞેયને જ્ઞાનગત કહેવા તે પણ નયાભાસ છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિની પ્રશંસા –
સજ્જન સમ્યગ્દ્રષ્ટિની પ્રશંસા કરતાં શ્રી બનારસીદાસજી કહે છે કે–
ભેદ વિજ્ઞાન જગ્યો જિનકે ઘટ શીતલ ચિત્ત ભયો જિમ ચંદન;
કેલિ કરે શિવ મારગમેં જગમાંહિ જિનેશ્વર કે લઘુનંદન.
સત્ય સ્વરૂપ સદા જિન્હ કે પ્રગટયો અવદાત મિથ્યાત નિકંદન,
શાંત દશા તિનકી પહિચાન કરૈ કર જોરિ બનારસી વંદન.
(નાટક સમયસાર)
અર્થઃ–જેના અંતરમાં ભેદવિજ્ઞાનનો પ્રકાશ પ્રગટ થયો છે તેનું હૃદય ચંદન સમાન શીતળ થયું છે, તે
મોક્ષમાર્ગમાં ક્રીડા–કેલિ કરે છે અને આ જગતમાં તે જિનેશ્વર દેવના લઘુનંદન (યુવરાજ) છે.
સમ્યગ્દર્શન વડે જેના આત્મામાં સત્ય સ્વરૂપ પ્રકાશમાન થયું છે અને મિથ્યાત્વનું નિકંદન કાઢી નાખ્યું છે
એવા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ભવ્ય આત્માની શાંતિને જોઈને હું તેમને હાથ જોડીને નમસ્કાર કરું છું–એમ બનારસીદાસજી કહે છે.
(આ કાવ્યથી જણાય છે કે કવિવરનું હૃદય કેટલું વિશાળ અને ઉદાર છે; તેમને કોઈ વ્યક્તિના પક્ષનો મોહ
નથી, પણ જેમના હૃદયમાં આત્મવિજ્ઞાનના તરંગો ઉછળે છે એ જ તેમના ઉપાસ્ય છે. કાવ્યમાં ‘जिनेश्वर के
लघुनंदन’ એ શૈલી ઘણી જ સુંદર અને ગંભીર છે...તે પ્રશંસનીય છે.)
(જૈન કવિયોં કા ઈતિહાસ પા. પ૨)–કવિવર બનારસીદાસજી
ઉપર્યુક્ત કથન નયાભાસ કેમ છે તેનું કારણ
चक्षु रूपं पश्यति रूपगतं तन्न चक्षुरेव यथा।
ज्ञानं ज्ञेयमवैति च ज्ञेयगतं वा न भवति तज्ज्ञानम्।। ५८६।।
અન્વયાર્થઃ–(यथा चक्षु रूप पश्यति) જેમ આંખ રૂપને દેખે છે પરંતુ (तत् चक्षुः एव रूपगतं न) તે
આંખ જ પોતે રૂપમાં પ્રવેશી જતી નથી, તે જ પ્રમાણે (ज्ञानं ज्ञेयं अवैति च) જ્ઞાન જ્ઞેયોને જાણે છે તો પણ (तत्
ज्ञानं ज्ञेयगतं न वा भवति) તે જ્ઞાન જ પોતે જ્ઞેયોમાં પ્રવેશી જતું નથી.
ભાવાર્થઃ– જેમ આંખ રૂપને દેખે છે, પરંતુ તેટલા માત્રથી તે આંખ કાંઈ રૂપમાં પ્રવેશી જતી નથી, તે જ રીતે
જ્ઞાન જ્ઞેયોને જાણે છે, પરંતુ તેટલા માત્રથી તે જ્ઞાન કાંઈ જ્ઞેયોમાં પ્રવેશી જતું નથી. માટે, જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધને લીધે
જ્ઞાનને જ્ઞેયગત કહેવું તે નયાભાસ છે. અહીં ગ્રંથકારે જ્ઞેયને જ્ઞાનગત કહેવા સંબંધમાં જો કે લખ્યું નથી, પણ એમ
સમજવું કે, જેમ જ્ઞાનનો પ્રવેશ જ્ઞેયોમાં નથી તેમ જ્ઞેયોનો પણ જ્ઞાનમાં પ્રવેશ નથી.
ઉપસંહાર
इत्यादिकाश्च बहवः सन्ति यथालक्षणा नयाभासाः।
तेषामयमुद्रेशो भवति विलक्ष्यो नयान्नयाभासः।। ५८७।।
અન્વયાર્થઃ–(इत्यादिकाः च बहवः) ઇત્યાદિ બીજા પણ ઘણા (यथालक्षणा नयाभासाः सन्ति)
પોતપોતાના લક્ષણ અનુસાર નયાભાસ છે (और) અને (नयात् नयाभासः विलक्ष्यो भवति) નય કરતાં
નયાભાસ વિલક્ષણ હોય છે (अयं तेषां उद्देशः) આ તેનો (ઉપર્યુક્ત સર્વ કથનનો) ઉદ્રેશ છે અર્થાત્ નયથી જે
વિરુદ્ધ લક્ષણવાળા હોય તેને નયાભાસ કહેવાય છે.
ભાવાર્થઃ– અહીં ચાર નયાભાસો વર્ણવ્યા છે; તે સિવાય, પોતપોતાનાં લક્ષણ અનુસાર બીજા પણ જે અનેક
નયાભાસો છે તે સર્વને નય સમજવા ન જોઈએ પણ નયોથી વિરુદ્ધ લક્ષણવાળા હોવાથી તેમને નયાભાસ જાણવા
જોઈએ. જે નયની સમાન તો માલુમ પડે પરંતુ જેનામાં ‘तद्गुणसंविज्ञान (વસ્તુના પોતાના ગુણને દર્શાવવું તે)
‘ઇત્યાદિ નયનું વાસ્તવિક લક્ષણ બંધ બેસતું ન હોય તેને નયાભાસ કહે છે.
જીવને પરદ્રવ્યો સાથે સંબંધ બતાવનારા બધા કથનો નયાભાસ છે.
આ પ્રમાણે સમ્યક્નયનું તથા મિથ્યાનયનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. * * *