વૈશાખઃ૨૪૭૩ઃ ૧૩૧ઃ
પણું (–બન્ધ) નથી એવા પર પદાર્થોમાં પણ આત્માના કર્તા ભોક્તાનો વ્યવહાર કરે છે; જેમ કે–તેઓ કહે છે કે,
ઘર, ધન, ધાન્ય, સ્ત્રી, પુત્ર વગેરેને જીવ ઉત્પન્ન કરે છે અને તે જ જીવ ભોક્તા હોવાથી તેમને ભોગવે છે.
ઉપરની માન્યતા પણ નયાભાસ જ છે. જીવનો વ્યવહાર પર પદાર્થમાં હોતો નથી પણ પોતામાં જ હોય છે.
જીવને પર દ્રવ્ય સાથે સંબંધ બતાવનારા બધા કથનો નયાભાસ છે.
શંકા
ननु सति गृहवनितादौ भवति सुखं प्राणिनामिहाध्यक्षात्।
असति च तत्र न तदिदं तत्तत्कर्ता स एव तद्भोक्ता।।५८२।।
અન્વયાર્થઃ–(ननु) શંકાકાર કહે છે કે, (इह प्राणिनां) આ જગતમાં પ્રાણીઓને (गृहवनितादौ सति)
ઘર, સ્ત્રી વગેરેના હોવાથી (अध्यक्षात् सुखं भवति) પ્રત્યક્ષપણે સુખ થાય છે, (च तत्र असति) અને તે ઘર, સ્ત્રી,
વગેરેના ન હોવાથી (तत् इदं न) તેમને તે સુખ થતું નથી; (तत्) તે કારણે (स एव) જીવ જ (तत्कर्ता
तद्भोक्ता) તે ઘર, સ્ત્રી વગેરેનો કર્તા અને તેમનો ભોક્તા છે.
ભાવાર્થઃ–શંકાકાર એમ કહે છે કે, ‘જીવ પર વસ્તુનો કર્તા તથા ભોક્તા છે’ એવા કથનને નયાભાસ કહેવું
તે બરાબર નથી, કેમ કે આ વાત તો પ્રત્યક્ષ છે કે ઘરબાર, સ્ત્રી, પુત્ર વગેરેના હોવાથી જ જીવને સુખ થાય છે અને
તેમના ન હોવાથી સુખ થતું નથી; માટે જીવ જ તે પદાર્થોનો કર્તા–ભોક્તા છે અર્થાત્ જીવ જ પોતાની સુખસામગ્રીનો
(–બાહ્ય પદાર્થોનો) કર્તા તથા ભોક્તા છે–એમ માનવામાં શું દોષ છે?
સમાધાન
सत्यं वैषयिकमिदं परमिह तदपि न परत्र सापेक्षम्।
सति बहिरर्थेपि यतः किल केषांचिद सुखादिहेतुत्वात्।।५८३।।
અન્વયાર્થઃ– (सत्य) ઠીક છે–(इह) આ જગતમાં (इदं) આ સાંસારિક સુખ (परं वैषयिकं) કેવળ
વૈષયિક છે અર્થાત્ વિષયોમાં સુખની માત્ર કલ્પના કરી છે, (तदपि) છતાં પણ (परत्र सापेक्ष न) તે કલ્પિત સુખ
પર વિષયોની અપેક્ષાથી નથી (यतः) કેમ કે (किल) નિશ્ચયથી (बर्हि अर्थे सति अपि) તે બાહ્ય પદાર્થો હાજર
હોવા છતાં પણ (केषांचित्त्) કોઈને તે ગૃહ, સ્ત્રી વગેરે (असुखादिहेतुत्वात्) અસુખાદિકના હેતુ થાય છે.
ભાવાર્થઃ– એ બધા સાંસારિક સુખ વૈષયિક છે–વિષયોમાં કલ્પેલા છે; અને તે વૈષયિક સુખોમાં એવો મેળ
નથી રહેતો કે બાહ્ય પદાર્થરૂપ સ્ત્રી, પુત્ર વગેરેના રહેવાથી બધાને સુખ જ પ્રાપ્ત થાય. કેમ કે જ્યારે અશુભ અઘાતિ
કર્મના ઉદયથી દુષ્ટ સ્ત્રી, પુત્ર વગેરેનો સંયોગ થાય છે ત્યારે તેમના કારણે (–નિમિત્તથી) દુઃખ પણ થતું દેખાય છે.
માટે તે બાહ્યપદાર્થો સાથે સુખની પ્રાપ્તિ (સુખનો મેળ) નથી; અને તેમના રહેવાથી બધાને સુખ થાય જ છે એવા
કથનને પણ નિર્દોષ કહી શકાતું નથી. આ રીતે સિદ્ધ થાય છે કે જીવને પર પદાર્થોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવો તે નય
નથી પરંતુ નયાભાસ છે.
હવે ગ્રંથકાર આ બધા કથનનું તાત્પર્ય જણાવે છે અને પછી અન્ય નયાભાસ વર્ણવે છે.
તાત્પર્ય
इदमत्र तु तात्पर्यं भवतु स कर्ताथ वा च मा भवतु।
भोक्ता स्वस्य परस्य च यथाकथंचित्त्चिदात्मको जीवः।।५८४।।
અન્વયાર્થઃ–(सः स्वस्य च परस्य) તે જીવ સ્વનો કે પરનો (कर्ता च भोक्ता) કર્તા તથા ભોક્તા (भवतु
अथवा मा भवतु) હો કે ન હો પરંતુ (अत्र इदं ताप्तर्यं तु) અહીં તાત્પર્ય આ છે કે, (जीवः) જીવ
(यथाकथंचित्त्) કોઈ પણ પ્રકારથી–ગમે તે રીતે (चिदात्मकः) જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે (તેથી જ્ઞાન સિવાય બીજું કાંઈ
તેનું કર્તવ્ય નથી.)
ભાવાર્થઃ–સારાંશ એ છે કે વ્યવહારમાં જીવ પર પદાર્થોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવાય કે ન કહેવાય– તેનાથી
અમને કાંઈ પ્રયોજન નથી; પરંતુ અહીં અધ્યાત્મવાદથી અમને ફક્ત એટલું જ પ્રયોજન છે કે જીવ કોઈપણ પ્રકારથી
જ્ઞાન સ્વરૂપ જ છે. જીવની બધી જ પર્યાયો કદી પોતાના ચેતનપણાને છોડતી નથી માટે વાસ્તવિકપણે જીવના
નિજભાવોનો કર્તા અધ્યાત્મવાદથી આત્મા જ છે અને કર્તાની જેમ નિજભાવોનો ભોક્તા પણ આત્મા જ છે.
નોંધઃ– ‘વ્યવહારમાં જીવ પર પદાર્થોનો કર્તા તથા ભોક્તા સિદ્ધ હો કે ન હો તેનાથી અમને કાંઈ પ્રયોજન
નથી’ એમ અહીં કહ્યું છે, તેથી તે વાત શંકાશીલ રાખી છે–એમ ન સમજવું, પરંતુ એમ આશય સમજવો કે પરાશ્રિત
વ્યવહારને અપ્રયોજનભૂત ઠરાવીને તેનું જ લક્ષ છોડાવ્યું છે, અને સ્વાશ્રિત જ્ઞાનસ્વભાવ તે જ પ્રયોજનવાદ ભૂત
હોવાથી તેનું લક્ષ ઠરાવ્યું છે.