ः ૧૩૦ઃ આત્મધર્મઃ ૪૩
वस्य) પોતાના ભાવનો (कर्ता भोक्ता भवति) કર્તા તથા ભોક્તા છે (तथा परभावस्य कलशस्य) તેમ
પરભાવરૂપ ઘડાનો (कर्ता च भोक्ता) કર્તા કે ભોક્તા તો (कदापि न) કોઈ પણ સમયે નથી.
ભાવાર્થઃ–જેમ કુંભાર ખરેખર પોતાના ભાવોનો કર્તા તેમજ ભોક્તા છે, તેમ પરભાવરૂપ જે ઘડો છે તેનો
કર્તા કે ભોક્તા તો તે કદી પણ થઈ શકતો નથી; પરંતુ માટીને જ ઘડાની કર્તા કહી શકાય છે, કારણ કે યથાર્થપણે
દરેક અવસ્થામાં દરેક દ્રવ્ય પોતાની પર્યાયનું કર્તા છે. ઘડો થયો ત્યારે કુંભાર તો નિમિત્તમાત્ર છે; તેથી ફક્ત
નિમિત્તમાત્રપણાથી તેમાં કર્તાપણાનું કથન થઈ શકતું નથી.
કર્તા કર્મને તન્મયપણું હોય છે એમ હવે ખુલાસો કરે છે
तदभिज्ञानं च यथा भवति घटो मृत्तिकास्वभावेन।
अपि मृण्मयो घटः स्यान्न स्यादिह घटः कुलालमयः।। ५७८।।
અન્વયાર્થઃ–(तदभिज्ञान च) અને, કર્તા ભોક્તા–સંબંધી જે દ્રષ્ટાંત કહ્યું તેનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે કે–
(यथा इह घटः) જેમ ઘડો (स्वभावेन मृत्तिका भवति) સ્વભાવથી માટીરૂપ છે તેથી (घटः) તે ઘડો (मृण्मयः
अपि स्यात्) માટીમય અર્થાત્ માટીરૂપ પણ કહેવાય છે, (પરંતુ માટીની જેમ) (घटः कुलालमयः न स्यात्)
કુંભાર મય ઘડો કહેવાતો નથી.
ભાવાર્થઃ–પ૭૭મી ગાથામાં કહેલા કથનનો ખુલાસો આ પ્રમાણે છે કે–જેમ ઘડો સ્વભાવથી માટી સ્વરૂપ છે
તેથી તે ઘડો ‘માટીમય’ કહી શકાય છે, પરંતુ તેમ ઘડાને કુંભારમય કહી શકાતો નથી; અથવા જેવી રીતે, ઉપાદાનરૂપ
ધર્મ પોતાની પર્યાયમાં વ્યાપક થઈ જતો હોવાથી તે ઉપાદાન ધર્મને કર્તા માની શકાય, પરંતુ ઉપાદાનની માફક
નિમિત્તને પણ કર્તા કહી શકાતો નથી. જેમ કે–ઘડો માટીમય છે અથવા ઘડાનું ઉપાદાન કારણ માટીના પરમાણુઓની
તે સમયની ઘડારૂપ થવાની લાયકાત છે–તેથી માટી કર્તા, કુંભાર નિમિત્તમાત્ર અને ઘડો કાર્ય–એ પ્રમાણે છે. આ
પ્રમાણે અહીં જેમ ઘડાને માટીમય કહી શકાય છે તેમ તેને કુંભારમય કહી શકાતો નથી.
હવે, ઘડાનો કર્તા કુંભાર કહેવાય છે–એ વગેરે જે લોકવ્યવહાર છે તે પણ નયાભાસ છે એમ દર્શાવે છેઃ–
अथ चेद्धटकर्तासौ घटकारो जनपदोक्तिकेशोऽयम्।
दुर्वारो भवतु तदा कानो हार्नियदा नयाभासः।।५७९।।
અર્થઃ– (असौ घटाकारः) આ કુંભાર (घटकर्ता)–ઘડાનો કર્તા છે–(अयं जनपदोक्तिलेशः) એવો
લોકવ્યવહાર (दुर्वारः भवतु) દુર્નિવાર થઈ જશે’ (यदा अथ चेत्) આ પ્રમાણે જ્યારે શંકાકાર કહે (तदा) ત્યારે
તેનો ઉત્તર આ છે કે–ભલે, તે લોકવ્યવહાર દુર્નિવાર રહો, (का ना हानिः) તેમાં અમને (વસ્તુ સ્વરૂપને) શું હાનિ
છે?–કેમ કે (नयाभासः) તે લોકવ્યવહાર નયાભાસ છે.
ભાવાર્થઃ–જો કદાચિત્ત આમ કહેવામાં આવે કે ‘લોકમાં ઘડાનો કર્તા કુંભાર કહેવામાં આવે છે, માટે એક
પદાર્થનો કર્તા બીજો પદાર્થ થઈ શકે છે’–તો આ કથનથી પણ અમારા કથનમાં કાંઈ બાધા આવતી નથી; કેમ કે જો
આ પ્રકારના વ્યવહારને અમે નય કહ્યો હોત તો અમારા કથનમાં બાધા આવત, પરંતુ અમે તો તેને નય ન કહેતાં
નયાભાસ કહીએ છીએ. તેથી ‘કુંભાર ઘડાનો કર્તા છે’ એવા પ્રકારના લોકવ્યવહાર નયાભાસ હોવાને લીધે અમારા
કથનનો બાધક કોઈ પણ રીતે થઈ શકતો નથી.
માટે જીવને કર્મ વગેરે પર પદાર્થોનો કર્તા ભોક્તા કહેવો તે નયાભાસ જ છે; તેમાં કોઈ નય લાગુ પડતો
નથી. આ પ્રમાણે બીજા નયાભાસનું સ્વરૂપ કહ્યું.
ત્રીજા નયાભાસનું સ્વરૂપ
अपरे बहिरात्मानो मिथ्यावादं वदन्ति दुर्मतयः।
यदबद्धेपि परस्मिन् कर्ताभोक्ता परोपि भवति यथा।। ५८०।।
सद्वेद्योदयभावान् गृहधनधान्यं कलत्रपुत्रांश्च।
स्वयमिह करोति जीवो भुनक्ति वा स एव जीवश्च। ५८१।।
અન્વયાર્થઃ– (अपरे दुर्मतयः बहिरात्मनः) કોઈ ખોટી બુદ્ધિવાળા. મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ (मिथ्यावादं वदन्ति)
આ પ્રમાણે મિથ્યા કથનનું પ્રતિપાદન કરે છે કે–(यत् अबध्धे परस्मिन् अपि) જેઓ બન્ધને (એકપણાને) પ્રાપ્ત
નથી થતા એવા પરપદાર્થોમાં પણ (परः कर्ता अपि भोक्ता भवति) અન્ય પદાર્થ અન્ય પદાર્થનો કર્તા તેમ જ
ભોક્તા થાય છે, (यथा इह) જેમ કે–(सद्वेद उदयभावान्) સાતા વેદનીય કર્મના નિમિત્તે જેમનો સદ્ભાવ છે
એવા (गृहधनधान्यं च कलत्र पुत्रान્
) ઘર, ધન, ધાન્ય, સ્ત્રી, પુત્ર, વગેરેને (जीवः स्वयं करोति) જીવ સ્વયં કરે
છે (वा) અને स एव जीवश्च भुनक्ति) વળી તે જીવ તેમને ભોગવે છે.
ભાવાર્થઃ– કોઈ કોઈ બહિરાત્મા મિથ્યાદ્રષ્ટિ દુર્મતિ જીવ, જેમની સાથે ખરેખર આત્માને કોઈ પ્રકારે એક–