વૈશાખઃ૨૪૭૩ઃ ૧૨૯ઃ
તથા નોકર્મોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવો તે બીજો નયાભાસ છે.
ભાવાર્થઃ–જીવને મૂર્તિક કર્મો તથા નોકર્મોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવો તે બીજો નયાભાસ છે. ત્રેવીસ
પ્રકારની પુદ્ગલવર્ગણાઓમાંથી પાંચ પ્રકારની વર્ગણાઓનો આત્મા સાથે સંબંધ છે; તેમાંથી આહારવર્ગણા,
તૈજસવર્ગણા, ભાષાવર્ગણા અને મનોવર્ગણા નોકર્મરૂપે પરિણમે છે, અને કર્મવર્ગણા કર્મરૂપે પરિણમે છે.
ઉપરની ગાથામાં કહેલા નયાભાસપણાનો ખુલાસો
नाभासत्त्वसिद्ध स्यादपसिद्धांततो नयस्यास्य।
सदनेकत्वे सति कलि गुणसंक्रांतिः कुत प्रमाणाद्वा।।५७३।।
गुणसंक्रातिमृते यदि कर्त्ता स्यात्कर्मणश्च भोक्तात्मा।
सर्वस्य सर्वसंकरदोषः स्यात् सर्वशून्यदोषश्च।।५७४।।
અન્વયાર્થઃ–(अपसिद्धांततः) અપસિદ્ધાંત હોવાથી (अस्य नयस्य) આ ઉપર કહેલા નયનું (आभासत्त्वं)
નયાભાસપણું (असिद्धं न स्यात्) અસિદ્ધ નથી, કેમ કે (सत् अनेकत्वे सति) વસ્તુને અનેકપણું હોવાથી અર્થાત્
જીવ અને કર્મો જુદા જુદા હોવાથી (किल) ખરેખર–નિશ્ચયથી (कुतः प्रमाणात् वा) કયા પ્રમાણવડે
(गुणसंक्रातिः) (તેમનામાં) ગુણોનું સંક્રમણ થઈ શકે? (બે જુદી વસ્તુઓના ગુણોનું એકબીજામાં સંક્રમણ થઈ શકે
નહિ.) અને (यदि) જો (गुणसंक्रातिं ऋते) ગુણ–સંક્રમણ વગર જ (आत्मा) આત્મા (कर्मणः) કર્મોનો (कर्ता
च भोक्ता स्यात्) કર્તા તથા ભોક્તા થાય તો (सर्वस्य सर्वसंकरदोषः) બધા પદાર્થોમાં સર્વ–સંકરદોષ (च
सर्वशून्यदोषः) તેમજ સર્વ–શૂન્યદોષ (स्यात्) આવી પડશે.
ભાવાર્થઃ– જીવને કર્માદિકનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેનારા નયમાં નયાભાસપણું અસિદ્ધ કહી શકાતું નથી;
કારણ કે જીવ અને કર્મ–નોકર્મરૂપ પુદ્ગલ ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્ય છે. ભિન્ન દ્રવ્યને ભિન્ન દ્રવ્યનું કર્તા–ભોક્તા કહેનારો
જે નય છે તેમાં, ‘તદ્ગુણ સંવિજ્ઞાન’ એવા નયના લક્ષણનું બહિર્ભૂતપણું (–અભાવ) હોવાથી, અપસિદ્ધાંતપણું છે;
કેમ કે ગુણોના સંક્રમણ વગર કર્તા–ભોક્તાપણું બની શકતું નથી અર્થાત્ કર્તા અને ભોક્તાપણું હોવાને માટે ગુણોમાં
પરિણમન હોવું જોઈએ (–જો એક દ્રવ્યના ગુણોનું બીજા દ્રવ્યના ગુણોરૂપે પરિણમન થાય તો જ એક દ્રવ્ય બીજા
દ્રવ્યનું કર્તા–ભોક્તા થઈ શકે; પરંતુ તેમ બની શકતું નથી.) જો સંક્રમણ વગર જ–અર્થાત્ એક દ્રવ્યના ગુણોનું બીજા
દ્રવ્યના ગુણરૂપે પરિણમન થયા વગર જ કોઈ એક દ્રવ્યને કોઈ બીજા દ્રવ્યનું કર્તા તથા ભોક્તા માનવામાં આવશે તો
ગમે તે એક દ્રવ્ય ગમે તે બીજા દ્રવ્યનું કર્તા–ભોક્તા થઈ જશે અને કર્તા–ભોક્તાપણાનો કોઈ નિયમ રહેશે નહિ.
જીવને કર્મ વગેરેનો કર્તા–ભોક્તા કહેવામાં ભ્રમનું કારણ અને તેનું સમાધાન
अस्त्यत्र भ्रमहेतुर्जी वस्याशुद्धपरिणतिं प्राप्य।
कर्मत्वं परिणमते स्वयमपि मूर्तिमद्यतो द्रव्यम्।।५७५।।
इदमत्रं समाधानं कर्त्ता यः कोपि सः स्वभावस्य।
परभावस्य न कर्त्ता भोक्ता व तन्निमित्तमात्रेऽपि।।५७६।।
અન્વયાર્થઃ– (यतः मूर्तिमत् द्रव्यं) કેમ કે મૂર્તિમાન એવું પુદ્ગલ દ્રવ્ય (स्वयं अपि) પોતાની મેળે જ,
(जीवस्य अशुद्धपरिणतिं प्राप्य) જીવની અશુદ્ધ પરિણતિને પામીને (અર્થાત્ જીવની અશુદ્ધપરિણતિની હાજરીમાં),
(कर्मत्वं परिणमते) કર્મરૂપે પરિણમી જાય છે–(अत्र भ्रम हेतु अस्ति) તે અહીં ભ્રમનું કારણ છે. (अत्र इदं
समाधान) તેનું સમાધાન અહીં આ પ્રમાણે છે કે (यः कोऽपि कर्ता) જે કોઈ પણ કર્તા છે તે (सः स्वभावस्य)
પોતાના સ્વભાવનો જ કર્તા છે, પરંતુ–(तन्निमित्तनात्रेऽपि) તે નિમિત્તમાત્ર હોવા છતાં પણ– (परभावस्य)
પરભાવનો (न कर्त्ता वा भोक्ता) કર્તા કે ભોક્તા નથી.
ભાવાર્થઃ– જીવને કર્માદિકોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવા સંબંધી જે ભ્રમ છે તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે કે–
કાર્મણવર્ગણારૂપ પુદ્ગલો કર્મપણાને પ્રાપ્ત થાય તેમાં જીવની અશુદ્ધપરિણતિ નિમિત્તમાત્ર છે; તેથી લોકોને એવો ભ્રમ થાય
છે કે જડ કર્મોનો કર્તા જીવ છે. પણ ખરેખર જીવની અશુદ્ધ પરિણતિ કર્મરૂપ પરિણમનમાં ફક્ત નિમિત્તમાત્ર છે; કર્મોનો
કર્તા કર્મ જ છે. ફક્ત નિમિત્તમાત્રપણાથી તેનું કાંઈ પણ કર્તાપણું જીવને આવી જતું નથી. કેમ કે જે કોઈપણ કર્તા હોય છે તે
પોતાના સ્વભાવનો જ કર્તા હોય છે. ફક્ત નિમિત્તમાત્રપણાથી કોઈ પણ પદાર્થ પરભાવનો કર્તા થઈ શકતો નથી.
હવે આ કર્તા–ભોક્તાપણા સંબંધી દ્રષ્ટાંત આપે છે.
भवति स यथा कुलालः कर्त्ता भोक्ता यथात्म भावस्य।
न तथा परभावस्य च कर्त्ता भोक्ता कदापि कलशस्य।। ५७७।।
અન્વયાર્થઃ– (स यथा) તે કર્તા–ભોક્તાપણું આ પ્રમાણે છે કે, (यथा कुलालः) જેમ કુંભાર (आत्मभा–