ઃ ૧૨૮ઃ આત્મધર્મઃ ૪૩
नाशंक्यं कारणमिदमेक क्षेत्रावगाहिमात्रं यत्।
सर्वद्रव्येषु यतस्थावगाहाद्भवेदतिव्याप्तिः।। ५६९।।
અન્વયાર્થઃ– (यत् इदं एकक्षेत्रावगाहिमात्रं) અહીં “તે બંને (–શરીર અને જીવ) એકક્ષેત્રાવગાહી છે,
માટે જે આ એકક્ષેત્રાવગાહીપણું છે તે (कारणं) મનુષ્યાદિ શરીરને જીવનું કહેવારૂપ વ્યવહારમાં કારણ થશે.” એવી
(न आशक्यं) આશંકા પણ કરવી નહિ, (यतः) કેમ કે (सर्वद्रव्येषु) બધા દ્રવ્યોમાં (तथावगाहात्)
એકક્ષેત્રાવગાહપણું હોવાથી (अतिव्याप्तिः भवेत्) (ઉપર્યુક્ત કથનમાં) અતિવ્યાપ્તિ થઈ જશે.
ભાવાર્થઃ–પ૬૭–પ૬૮ ગાથામાં કહેલો અપસિદ્ધાંતપણાનો દોષ દૂર કરવા માટે ‘મનુષ્યશરીર અને જીવ એ
બંને એકક્ષેત્રાવગાહી છે તેથી તેમનામાં એકપણાનો વ્યવહાર આવી શકશે’ એવી આશંકા કરવી ન જોઈએ; કેમ કે
એક ક્ષેત્રમાં તો છ યે દ્રવ્યો રહે છે, તેથી જો એક ક્ષેત્રે રહેવાથી જ એકપણાનો વ્યવહાર માનશો તો છયે દ્રવ્યોમાં
એકત્વપણાનો પ્રસંગ આવી પડશે. માટે એકક્ષેત્રાવગાહીપણાને લીધે શરીરને જીવનું કહેવામાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ
આવે છે.
શરીર અને આત્મામાં બંધ્ય બંધકભાવ છે એવી આશંકા કરવી ન જોઈએ
अप भवति बन्ध्यबन्धकभावो यदिवानयोर्न शंक्यमिति।
तदनेकत्वे नियमात्तद्वन्धस्य स्वतोप्य सिद्धत्वात्।।५७०।।
અન્વયાર્થઃ–(यदिवा) અથવા “(अनयोः) શરીર અને આત્મામાં (बन्ध्यबन्धकभावो भवति)
બંધ્યબંધકભાવ છે” (इति अपि न शंकयं) એવી આશંકા પણ કરવી ન જોઈએ, કેમ કે (नियमात્
) નિયમથી(तत् अनेकत्वे) તે બંનેમાં અનેકપણું હોવાથી (અર્થાત્ શરીર અને આત્મા જુદા હોવાથી) (तद् बन्धस्य अपि) તે
બંનેનો બંધ પણ (स्वतः असिद्धत्वात्) સ્વયં અસિદ્ધ છે.
ભાવાર્થઃ–શરીર અને આત્મામાં બંધ્યબંધકભાવને કારણે એકધર્મીપણું છે એવી આશંકા પણ કરવી નહિ; કેમ
કે બે પદાર્થોમાં એકત્વબુદ્ધિજનક સંબંધ વિશેષને બંધ કહેવાય છે. શરીર અને આત્મામાં એકત્વબુદ્ધિજનક સંબંધ ન
હોવાથી આત્મા અને શરીરમાં બંધ્યબંધકભાવ પણ નથી. માટે કોઈપણ પ્રકારે એકધર્મીપણું લગાડીને શરીરને જીવનું
કહેવું તે સંબંધમાં નયપણું આવી શકતું નથી.
જીવ અને શરીરમાં નિમિત્ત–નૈમિત્તિક ભાવ પણ નથી
अथ चेदवश्यमेतन्निमित्तनैमित्तिकत्वमास्ति मिथः।
न यतः स्वयं स्वतो वा परिणममानस्य किं निमित्ततया।। ५७१।।
અન્વયાર્થઃ–(अथ चेत्) જો કદાચિત એમ કહેવામાં આવે કે ‘(एतत् परस्पर) એ બંનેમાં પરસ્પર
(निमित्त नैमित्तिकत्वं) નિમિત્તનૈમિતિકપણું (अवश्यं अस्ति) અવશ્ય છે’–તો આ પ્રકારનું કથન પણ (न)
બરાબર નથી; (यतः) કેમ કે (स्वयं वा स्वतः) સ્વયં અથવા સ્વતઃ (परिणममानस्य) પરિણમનારી વસ્તુને
(निमित्ततया) નિમિત્તપણાથી (किं) શું ફાયદો છે? અર્થાત્ સ્વતઃ પરિણમન શીલ વસ્તુને નિમિત્તકારણથી કાંઈ જ
પ્રયોજન નથી.
ભાવાર્થઃ–કદાચિત એમ કહેવામાં આવે કે “શરીર અને જીવને એકક્ષેત્રાવગાહિપણાથી કે બંધ્યબન્ધકભાવથી
ભલે એક ધર્મીપણું આવી શકતું નથી અર્થાત્ તેમાં નયનું ‘તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન’ , ઇત્યાદિ લક્ષણ લાગુ પાડીને નયપણું
લાવી શકાતું નથી, તો પણ શરીર અને આત્માને પરસ્પર નિમિત્તનૈમિત્તિક ભાવ છે તેથી તે કારણે શરીરને જીવનું
કહેવું–એ રીતે તેમાં નયપણું આવી જશે.” તો તેનો ઉત્તર આમ છે કે–દરેક દ્રવ્ય સ્વતઃ પરિણમનશીલ છે. તો તેને
માટે નિમિત્તની શું જરૂરિયાત છે? માટે, મનુષ્ય વગેરે શરીરને જીવનું કહેવું તેમાં એકધર્મીપણું સિદ્ધ ન હોવાથી અને
અનેકધર્મીપણું સિદ્ધ હોવાથી તેમનામાં નયનો વ્યવહાર કરી શકાતો નથી. તેથી તે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધને પણ
અસદ્ભુત વ્યવહાર કહી શકતો નથી. માટે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ નયાભાસ છે.
આ પ્રમાણે એક નયાભાસનું સ્વરૂપ કહ્યું, હવે બીજા નયાભાસનું સ્વરૂપ કહે છે.
બીજા નયાભાસનું સ્વરૂપ
अपरोपि नयाभासो भवति यथा मूर्तस्य तस्य सतः।
कर्त्ता भोक्ता जीवः स्यादपि नोकर्म कर्म कृतेः।।५७२।।
અન્વયાર્થઃ–(अपरोऽपि नयाभासः भवति) બીજા નયાભાસ પણ છે, (यथा) જેમ કે–(तस्य
मूर्तस्यसतः) તે મૂર્તિક વસ્તુના (नोकर्मकर्मकृतेः) નોકર્મ તથા કર્મરૂપ કાર્યનો (અર્થાત્ પરમાણુઓની નોકર્મ તથા
કર્મરૂપ અવસ્થાનો) (कर्ता अपि भोक्ता) કર્તા અને ભોક્તા (जीवः स्यात्) જીવ છે;–અર્થાત્ જીવને મૂર્તિક કર્મો