ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટયો તે વ્યવહાર છે, અને
સિદ્ધભગવાનને નમસ્કાર કર્યા તે પણ વ્યવહાર છે.
શુદ્ધાત્માનો વાચ્યવાચકરૂપ સંબંધ તે સંબંધ છે અને શુદ્ધ
આત્માના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થવી તે પ્રયોજન છે.
શું! તેથી બીજી ગાથામાં આચાર્યદેવે ‘સમય’ નું (–જીવનું)
સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે.
अत्रोच्यन्ते केचिद्धेयतया वा नयादिशुद्धयर्थम्।। ५६६।।
અનુકૂળ છે એવા જે (નયાભાસ સન્તિ) નયાભાસો છે
તેમાંથી (કેચિત્ત્) કેટલાક નયાભાસો (હેયતયા)
ત્યાજ્યપણે (વા) અને (નયાદિશુદ્ધયર્થં) નય વગેરેની
શુદ્ધિ માટે (અળ્ ઉચ્યતે) અહીં કહે છે.
ભાવાર્થઃ– ‘જીવને વર્ણાદિવાળો કહેવો તે અસદ્ભૂત–
વ્યવહારનય છે’ એવા શંકાકારના પ્રતિપાદનને પૂર્વ
ગાથામાં નયાભાસ સિદ્ધ કરીને હવે, નયની પરુપણાની
વિશુદ્ધિને માટે હેયરૂપમાં કેટલાક નયાભાસોનું સ્વરૂપ બતાવે
છે. કેવાં છે તે નયાભાસો? કે જેઓમાં નયનું વાસ્તવિક
લક્ષણ તો ઘટતું નથી પરંતુ ઉપચાર, સંજ્ઞા, હેતુ અને દ્રષ્ટાંત
કથનદ્વારા ગ્રંથકારે નયાભાસનું સ્વરૂપ પણ બતાવી દીધું છે
અર્થાત્ જેનામાં નયનું લક્ષણ તો લાગુ પડે નહિ પરંતુ
ઉપચાર, સંજ્ઞા, હેતુ તથા દ્રષ્ટાંત દેખાય તેને નયાભાસ
કહેવાય છે.
येऽयं मनुजादिवपुर्भवति
अप्यपसिद्धांतत्त्वं नासिद्धं स्यादनेकधर्मित्वात्।।५६८।।
સાધારણ લોકો અલબ્ધ બુદ્ધિવાળા હોવાથી અર્થાત્ તત્ત્વના
જાણકાર ન હોવાથી તેમને (કિલ) ખરેખર (અયં વ્યવહારઃ
અસ્તિ) આવો વ્યવહાર હોય છે કે, (યઃ) જે (અયં) આ
(મનુજાદિવપુઃ) મનુષ્ય વગેરે શરીર છે (સઃ) તે જ (જીવઃ
ભવતિ) જીવ છે કેમ કે (તતઃ અપિ અનન્યત્વાત્)
શરીરથી પણ જીવ અનન્ય છે. પરંતુ (સઃ અયં વ્યવહારઃ)
તેમનો આ વ્યવહાર (યથાપસિદ્ધાન્તાત્) અપસિદ્ધાંત જેવો
જ હોવાથી અર્થાત્ સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ હોવાથી (અવ્યવહારઃ
સ્યાત્) અવ્યવહાર જ છે; તથા (અનેકધર્મિત્વાત્) (શરીર
અને જીવને) અનેકધર્મીપણું હોવાથી (અપસિદ્ધાંતત્ત્વ) તેનું
અપસિદ્ધાંતપણું પણ (અસિદ્ધ ન સ્યાત્) અસિદ્ધિ નથી.
ભાવાર્થઃ–તત્ત્વને નહિ સમજનારા સાધારણ લોકો
‘મનુષ્ય વગેરે ગતિ સંબંધી જે શરીર છે તે જીવનાં છે,
ઇત્યાદિ પ્રકારે જે વ્યવહાર કરે છે તે અસદ્ભુત વ્યવહારનય
છે એમ કોઈનું કહેવું છે; પરંતુ તે બરાબર નથી. તેમ જ
એવા લોકવ્યવહારને વ્યવહાર જ કહી શકાતો નથી. કેમ કે
નયનું લક્ષણ ‘તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન’ ઇત્યાદિ માનવામાં આવ્યું
છે, તેથી ગુણગુણીમાં ભેદકલ્પના વગેરેનું નામ જ નય છે.
જ્યાં ધર્મી (–પદાર્થ) જુદા જુદા હોય ત્યાં નય કહેવો તે
સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ છે. તેથી ઉપરના કથનમાં અપસિદ્ધાંત નામનો
દોષ આવે છે. મનુષ્યાદિ શરીર અને જીવમાં ભિન્નતા છે,
ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ છે, તેથી શરીરને જીવનું કહેવામાં,
‘તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન’ વગેરે જે નયનું લક્ષણ છે તે લાગુ પડતું
નહિ હોવાથી, અપસિદ્ધાંત નામનો દોષ આવે છે.
શરીર અને જીવને એકક્ષેત્રાવગાહપણું હોવાથી એકત્વની
આશંકા કરવી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે.