નિમિત્ત કારણ કહેવાય છે. પર વસ્તુને ‘નિમિત્ત’ કહીને તેનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે, કેમકે જ્ઞાનનું સામર્થ્ય સ્વપરને
જાણવાનું છે; પરંતુ પરદ્રવ્યનું કાંઈ પણ જોર બતાવવા તેને નિમિત્ત કહ્યું નથી. ‘જીવે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધ્યું’ એમ
કહેવાય છે ત્યાં ખરેખર એમ બતાવવાનો આશય છે કે જીવે પોતાની પર્યાયમાં જ્ઞાનની હીનતા કરી. પરંતુ ‘જીવ જડ
પરમાણુઓનો કર્તા છે’ એમ બતાવવાનો આશય નથી.
ઉપાદાન હોવા છતાં પૂર્વે કદી શુદ્ધકાર્ય પ્રગટ ન કર્યું અને અત્યારે જ પ્રગટ કર્યું તેનું શું કારણ?
છે તેમ શુદ્ધ કે અશુદ્ધ પર્યાય પણ અકારણીય છે, શુદ્ધ કે અશુદ્ધ પર્યાય તે તે સમયે સ્વયં પોતે કરે છે, તેમાં પૂર્વ–
પછીની દશા કે કોઈ પર દ્રવ્ય કારણ નથી. પર્યાયનું કારણ પર્યાય પોતે જ છે, પર્યાય પોતાની તાકાતથી જે સમયે
જાગૃત થાય તે સમયે જાગૃત થઈ શકે છે. જે પર્યાયમાં જેટલું સ્વભાવ તરફનું જોર આપે (અર્થાત્ જેટલે અંશે
સ્વસમયરૂપ પરિણમે) તે પર્યાયમાં તેટલી શુદ્ધતા પ્રગટે. કારણ–કાર્ય એક જ સમયે અભેદ છે. આમાં તો પર્યાયે
પર્યાયે પુરુષાર્થની સ્વતંત્રતા બતાવી છે. પહેલી પર્યાય મિથ્યાત્વરૂપ હોવા છતાં બીજા સમયે સ્વરૂપનું ભાન કરી
સમ્યક્ત્વરૂપ પર્યાય પ્રગટી શકે છે; ત્યાં કોઈ પૂછે કે સમ્યક્ત્વ પહેલી પર્યાયમાં ન હોતું અને બીજી પર્યાયમાં ક્યાંથી
આવ્યું? તેનો ઉત્તર એ છે કે–તે સમયની પર્યાયનું સ્વતંત્ર સામર્થ્ય પ્રગટવાથી સમ્યક્ત્વ થયું છે. પૂર્વની પર્યાય તે
નવી પર્યાયની કર્તા નથી, પરંતુ નવી પ્રગટતી અવસ્થા પોતે જ પોતાના પુરુષાર્થની યોગ્યતાથી સમ્યક્ત્વરૂપ થઇ છે.
જે સમયે પુરુષાર્થ કરે તે સમયે સમ્યગ્દર્શન થાય છે, તેમાં કોઈ કારણ નથી, પર્યાયનો પુરુષાર્થ પોતે જ સમ્યગ્દર્શનનું
કારણ છે, અને તે પર્યાય દ્રવ્યમાંથી પ્રગટતી હોવાથી અભેદવિવક્ષાએ દ્રવ્યસ્વભાવ જ સમ્યગ્દર્શનનું કારણ છે. ૪૨.
વચન અગોચર વસ્તુ હૈ કહિબો વચન બતાય? ૪૩.
વચનથી કેમ વર્ણવી શકાય? વચનથી તેનો મહિમા પાર પડે તેમ નથી, જ્ઞાન વડે જ તેનો યથાર્થ મહિમા જણાય છે;
સ્વભાવનો મહિમા ઘણો છે, વચનથી પેલે પાર છે છતાં તેને વચન વડે કહેવો તે પૂરો કઈ રીતે કહેવાય? માટે હે,
ભાઈ! તું તારા જ્ઞાન સામર્થ્ય વડે તારા સ્વભાવનો પાર પામ. એક જ સમયમાં અનાદિ સંસારનો નાશ કરી પરમ
પવિત્ર પરમાત્મદશા જેના જોરે પ્રગટ થાય એવા ભગવાન આત્માના સ્વભાવના મહિમાને અમે ક્યાં સુધી કહીએ?
હે ભવ્ય જીવો! તમે જાતે સ્વભાવને સમજો!! ૪૩.